Zon Spektakel

De zon breekt door de wolken en bezegelt het lot van Icarus. De zeventiendeeeuwse schilder Marten Rijckaert laat overmoed ten val komen en noodlot, net als natuur, spektakel worden.

Overmoed

De kleine tentoonstelling met de weerberichttitel ‘Helder tot bewolkt’ in het Wallraf-Richartz-Museum in Keulen zoomt in op lucht. Op de twaalf Hollandse en Vlaamse schilderijen uit de zeventiende eeuw komen wolken aandrijven of schiet er al eens een bliksemschicht aan de einder. Op dit paneel straalt de zon en toch vertelt het juist daarom een tragisch verhaal. Om te ontsnappen van het eiland Kreta, waar hij het labyrint van koning Minos had gebouwd, maakt Daedalus vleugels van was en veren voor zichzelf en zijn zoon Icarus. De jongen luistert niet naar vaders raad om de gulden middenweg te volgen - vlieg niet te laag, vooral niet te hoog. Als de zon door de wolken breekt, stort hij in zee. In zijn Metamorfosen beschrijft de Romeinse dichter Ovidius hoe een herder, een visser en een boer getuige zijn van de val, denkend dat ze een god zien verdrinken.

Bruegel

Vooraan herkennen we de herdersjongen met zijn hond en de boer, hand aan de ploeg, ogen ten hemel geslagen. Beneden in de baai steekt de visser zijn armen in de lucht. Icarus zelf is nog in volle val, je ziet de was smelten, de veren van zijn armen glijden. Hoe anders vertelt Pieter Bruegel ruim zestig jaar eerder hetzelfde verhaal. Bij hem is Icarus al bijna in de baai verdwenen, enkel een been is nog te zien. Bruegels boer ploegt onverstoord voort, de visser kijkt niet op van zijn hengel. Misschien heeft hij de plons gehoord, de vergeefse gil, dicht W.H.Auden over het schilderij in Brussel. Maar misschien ook niet. Lijden gebeurt terwijl iemand anders eet of een raam opent, weten de Oude Meesters volgens Auden. Op dit schilderij wordt het lot van de jongen spektakel. Bijna ieder levend wezen merkt de val (van de twee paarden aan de ploeg kijkt er een op terwijl het andere doortrekt). En zo krijgt iedereen de onvermijdelijke les mee: overmoed komt ten val. Marten Rijckaert (Antwerpen 1587-1631) was gespecialiseerd in fantasielandschappen met rotsen en bergen, kastelen en ruïnes, wouden en water - de natuur als kabinetstuk, oogstrelend schouwspel voor de kunstkamer. Rijckaert - succesvol, telg uit een kunstenaarsfamilie, bekend als ‘eenarmige schilder’ vanwege een aangeboren gebrek - maakt het ons niet moeilijk. Voorbij de boom rechts glijdt de blik in conventioneel driekleurenperspectief - bruin, groen, blauw - de diepte in. De zon straalt, de jongen valt. We zien het leed wel - maar we blijven toeschouwers.