Van ratten die kunnen lachen tot apen die zich schamen
Die ‘Mama’ uit de titel van De Waals nieuwste boek is een oude chimpansee uit Burgers’ Zoo in Arnhem. Het was de Nederlandse bioloog Frans de Waal die het leidende vrouwtje haar naam gaf toen hij de kolonie van Arnhem als jonge wetenschapper bestudeerde. Inmiddels woont De Waal (70) al bijna veertig jaar in de Verenigde Staten, waar hij werkt als hoogleraar psychologie aan de Emory University in Atlanta. Maar zijn interesse voor apen is altijd gebleven. De voorbije 25 jaar werkte hij met de chimpansees in het Yerkes National Primate Research Center. Toch is het zijn oude vriendin Mama die opduikt in de titel van De Waals nieuwste boek. ‘Mama’s laatste omhelzing’ verwijst naar een ontroerend filmpje dat intussen meer dan 10 miljoen keer werd aangeklikt op YouTube. Het toont de oude chimpansee die in 2016 op sterven ligt en bezoek krijgt van bioloog Jan van Hooff, die ze al veertig jaar kent. Nu ze erg verzwakt is, gaat Van Hooff tegen zijn gewoonte in Mama’s hok binnen om haar te begroeten. Plots ontwaakt de chimpansee uit haar sluimering. Wanneer ze haar bezoeker herkent, toont ze een brede grijns, legt een arm om Van Hooff en streelt zijn haar, alsof ze hem wil geruststellen. Een paar weken later sterft Mama.
Heeft de ontroering over dat tafereel u verbaasd?
Frans de Waal: “Nee, want ik was zelf ook emotioneel aangesproken. Wat me wel verwonderde is dat mensen verbaasd waren over hoe menselijk het gedrag van chimpansee Mama was. We weten al meer dan vijftig jaar dat de mens de naaste verwant is van de chimpansee, dus waarom zou je dan verbaasd zijn dat een chimpansee dezelfde soort emoties heeft en die op dezelfde manier uitdrukt als wij?”
Misschien omdat het in de wetenschap lange tijd taboe was om over emoties te spreken bij dieren?
“Dat is nog steeds een beetje het geval. In de tijd van Darwin werd er nochtans vrijelijk over gesproken. Maar onder meer door toedoen van de psycholoog B. F. Skinner is dat in de vorige eeuw taboe geworden. Het enige wat nog telde was wat dieren konden leren en het onderzoek werd daarop toegespitst. Ik leerde als student nog dat je bij dieren wel over instinct kon spreken, maar niet over emoties. Al heb ik dat persoonlijk nooit geaccepteerd. Pas 25 jaar geleden is daar stilaan verandering in gekomen.”
U spreekt over sommige chimpansees alsof het vrienden zijn.
“Met de alfaman van de groep apen waar ik nu mee werk heb ik nog gespeeld toen hij een kind was. We hebben duidelijk een band. Ik herinner me bijvoorbeeld een keer toen ik van de dierenarts had gehoord dat hij een wonde op zijn rug had. Ik liep naar het buitenverblijf, waar hij aan de andere kant van de omheining zat, en zei: Draai je eens om. Dat deed hij. Hij begreep de woorden niet, maar hij begreep mijn houding en dat ik die wonde wilde zien.”
Mensen die close zijn met hun huisdier zullen u wellicht niet tegenspreken, maar hoe bewijs je wetenschappelijk dat dieren emoties hebben?
“Emoties bereiden je voor op bepaalde acties. Angst is bijvoorbeeld een signaal om te vluchten of te vechten. De manier waarop zo’n emotie zich uit in het lichaam is bij dieren erg vergelijkbaar met hoe het bij ons gebeurt. Als je een rat confronteert met de geur van een kat, worden haar poten en staart koud omdat het bloed daar wegtrekt. Zoals we bij mensen vaststellen dat de temperatuur van handen en voeten daalt wanneer we beangstigende beelden tonen. Op lichamelijk vlak manifesteert de angst van een rat en een mens zich dus vergelijkbaar. Of de gevoelens achter die emoties dezelfde zijn, weten we niet. Daarover kun je alleen maar speculeren. Al lijkt het me vrij logisch dat een chimpansee en een mens onder vergelijkbare omstandigheden dezelfde soort gevoelens ervaren.”
Kunnen dieren ook complexere emoties zoals dankbaarheid of schuld ervaren?
“We stellen vast dat een chimpansee die ’s morgens een soortgenoot gevlooid heeft, een grotere kans heeft om ’s middags bij de verdeling voedsel te krijgen van die soortgenoot. Dat is een zekere uitdrukking van dankbaarheid. En een opvallend voorbeeld van schuldgevoel is de bonobo die een vinger afbeet van een dierenarts. Een paar dagen nadien kwam die dierenarts terug en toonde ze haar verband aan de aap. Hij ging meteen in een hoekje zitten, alsof hij het vreselijk vond. Sterker nog, toen ze vijftien jaar later in dezelfde dierentuin kwam, wilde die aap per se haar hand zien. Toen ze die toonde, reageerde hij hetzelfde als vijftien jaar eerder. Hij had al die tijd onthouden wat hij gedaan had.”
Grappig om zien is het experiment met twee kapucijnaapjes die een steentje moeten geven aan een onderzoeker en in ruil een stukje komkommer krijgen. Dat gaat goed, tot een van de twee een lekkere druif krijgt in plaats van komkommer. Als het benadeelde aapje dat ziet, breekt hij zijn hok af en gooit zijn stukje komkommer naar het hoofd van de onderzoeker.
“Dat filmpje ging viraal omdat mensen zich herkenden in het protest van de komkommeraap. Sommigen schreven dat ze het hadden doorgestuurd naar hun baas om hem te laten weten wat ze van hun salaris dachten. (lacht) Je kunt die emotionele reactie van het benadeelde aapje een rechtvaardigheidsgevoel noemen, maar de onderliggende emotie is afgunst. Bij chimpansees zien we dat degene die de druif krijgt die soms weigert tot de andere chimpansee ook een druif krijgt. Dat gaat nog een stapje verder.”
Mooi, al zijn chimpansees geen doetjes. U beschrijft in uw boek ook het voorval waarbij de chimpanseeman Luit ’s nachts koudweg werd afgemaakt en van zijn testikels ontdaan door twee concurrenten.
“Toen dat voor het eerst gebeurde in de dierentuin in Arnhem (in 1980, nvdr.) dachten we nog dat het misschien een gevangenschapsfenomeen was. Intussen weten we dat het ook gebeurt in het wild. De politiek van mannelijke chimpansees is meedogenloos. Ze proberen aan de macht te komen en als ze eenmaal aan de macht zijn, zijn sommige veel te agressief. Die worden afgezet en soms afgemaakt.”
Doelbewust?
“Alle veldwerkers die het ooit gezien hebben, zeggen dat het intentioneel lijkt. Ze vallen hun concurrent net zo lang aan tot hij dood blijft liggen. Soms komen ze een
tijdje later kijken naar het lijk alsof ze willen controleren of hij echt wel dood is.”
Denkt u dat alle diersoorten zo’n rijk emotioneel leven hebben als chimpansees?
“Bij apen vinden we eigenlijk alle emoties terug. Misschien geldt dat ook voor honden en grotere zoogdieren. Maar ik sluit wat dat betreft niks uit. Tegenwoordig wordt ook empathie-onderzoek bij ratten gedaan.”
Uit onderzoek blijkt dat ratten kunnen lachen. Hoe klinkt dat?
“Onderzoeker Jaak Panksepp heeft vastgesteld dat ratten lachgeluiden maken als je ze kietelt. Het is een ultrasonische vocalisatie die je met het blote oor niet kunt horen, maar met een apparaatje lukt dat wel. Hij heeft ook aangetoond dat de ratten je hand blijven volgen als je die weghaalt. Ze houden dus ook van het kietelen.”
Als mens beroepen we ons onder meer op onze emoties om ons te onderscheiden van dieren. Dat gaat dus niet op?
“Mensen hebben altijd beweerd: Wij zijn veel intelligenter, wij zijn de enige rationele wezens op de wereld, wij zijn de enigen die kunnen spreken… Daar kun je allemaal over discussiëren, maar dat we op emotioneel gebied superieur willen zijn, vind ik een vreemd idee. Dieren hebben overduidelijk emoties en die zijn zeer vergelijkbaar met die van ons. Al die disciplines zoals filosofie en antropologie die denken dat wij heel aparte wezens zijn, daar geloof ik niet zo in.”
Moeten we dat superioriteitsgevoel maar meteen helemaal opbergen?
“We zijn duidelijk een hele intelligente primaat. Taal is de enige eigenschap die typisch menselijk is, maar of dat ons superieur maakt? We zijn op dit moment de baas in de wereld, dat wel. Maar dat is niet hetzelfde als superieur zijn. Je hebt mensen die zeggen dat wij rationele wezens zijn, in tegenstelling tot andere dieren. Ik weet niet precies wat ze daarmee bedoelen. Vooruitdenken? We hebben goede aanwijzingen dat dieren dat ook doen. Chimpansees in het wild verzamelen bijvoorbeeld vaak al werktuigen uren voordat ze die nodig hebben.”
Als we ervan uitgaan dat dieren emoties hebben, heeft dat dan grote gevolgen voor de manier waarop we ermee omgaan, bijvoorbeeld in dierentuinen of in de veeteelt?
“Over dierentuinen zou ik me niet meteen zorgen maken. Als je een dierentuin bezoekt en dan een varkensstal, lijkt die eerste wel het paradijs. Het grote probleem zijn die miljoenen dieren die wij in heel beperkte omstandigheden houden voor hun vlees of eieren. Dat is waar het grote probleem zit. Trouwens, de hele klimaatcrisis is voor een deel het gevolg van dat idee dat we boven de dieren staan, de natuur ontstegen zijn en kunnen doen waar we zin in hebben. We moeten echt anders gaan denken over onze relatie met de natuur en met dieren.”
Kun je wetenschappelijk vaststellen hoe dieren in de voedingsindustrie zich voelen?
“Dat wordt steeds meer onderzocht. Voor varkens is er bijvoorbeeld een interessante test. Ze werden getraind om twee verschillende geluiden te herkennen: een positief geluid waarbij ze iets te eten kregen en een negatief geluid waarbij ze niks kregen. Na die training kregen de varkens een dubbelzinnig geluid te horen dat het midden hield tussen de twee andere geluiden. Wat bleek? Varkens in een betere leefomgeving, met grotere hokken en elke dag vers stro, gingen enthousiast op het geluid af. Terwijl varkens in kleine hokken met een betonnen vloer wegbleven omdat ze dachten dat het toch niks zou zijn. Varkens die in aangename omstandigheden leven, zijn dus blijkbaar optimistischer. Daarnaast kun je ook de hoeveelheid stresshormoon meten in het lichaam van dieren. Je weet dan nog niet precies hoe dieren zich voelen, maar het geeft wel een indicatie.”
Het Nederlandse pluimveebedrijf Kipster maakte deze week bekend dat ze zich in Peer willen vestigen. Bezoekers zijn er altijd welkom omdat ze transparantie hoog in het vaandel dragen. Is dat de weg die we moeten volgen?
(steekt zijn duim omhoog) “Nu staat er scharrelkip op de verpakking, maar ik weet niet wat dat is. Het moet transparanter. Je moet weten waar je kippenbout vandaan komt, zodat je zelf kunt beoordelen of je die wil eten of niet. In het ideale geval krijgt het verpakte vlees in de supermarkt een scancode waarmee we foto’s, gemaakt door een onafhankelijk agentschap, op onze smartphone kunnen oproepen zodat we zelf de leefomstandigheden van het dier kunnen beoordelen. ”
Tot slot: in België staan verkiezingen voor de deur. Chimpansees zouden goede politici zijn, zegt u.
“Sommige wel, ja. Ze hebben leiderscapaciteiten. Een goeie alfaman is geen eitje, maar als hij eenmaal aan de macht is, gebruikt hij zijn positie ook om conflicten te beslechten of troost te bieden. Chimpansees zijn ook eerlijk in hun ambities, terwijl menselijke politici hun ambities verbergen. ‘Ik wil minister-president worden om u te helpen’. Nonsens natuurlijk.”
In uw boek heeft u het ook over de Amerikaans president. Hij wordt vaak een alfaman genoemd, maar dat klopt niet volgens u?
“Die term alfaman is populair geworden in Amerika door mijn boek ‘Chimpanseepolitiek’, maar naar mijn gevoel is hij niet van toepassing op Trump. In zijn klim naar de top vertoonde hij nochtans typisch chimpanseegedrag: hij intimideerde en kleineerde iedereen, verlaagde zijn stem, schold iedereen de huid vol. Maar nu hij aan de macht is, gedraagt hij zich niet echt als een alfaman, want dat is een vredestichter die de groep samenhoudt. Hij is eerder het type van de pestkop die te agressief is en onenigheid zaait. Gewoonlijk gaan die niet lang mee.”
U voorspelt geen tweede ambtstermijn voor president Trump?
“Laten we hopen dat dat niet gebeurt.” (lacht)
“In zijn klim naar de top vertoonde president Trump typisch chimpanseegedrag: hij intimideerde en kleineerde iedereen, verlaagde zijn stem, schold iedereen de huid vol”
Bioloog Frans de Waal