Wie vermoordde onze broer, de neanderthaler?

Nu zijn wij, de diersoort die homo sapiens heet, de enige overgebleven mensen. In de prehistorie zijn we niet alleen. Zijn er ook andere mensen. Zoals de denisovamens in Siberië. Of de floresmens, nauwelijks een meter hoog. Verdwenen. Behalve wij. De bekendste van onze broers en zussen is de neanderthaler, de eerste mensensoort die Europa bevolkt in barre ijstijden. Tot sapiens vanuit Afrika via het Midden-Oosten 43.500 jaar geleden definitief doorsteekt naar alle hoeken van Europa. Vijfduizend jaar later is het gedaan met de neanderthaler.

Eerste Limburgers

Ruim 200.000 jaar leeft deze topjager en topverzamelaar, die zelf evolueerde vanuit de homo heidelbergensis, in harmonie met de Europese natuur. Een ontzaglijk lange tijd. Veel langer dan dat wij sapiens Europa bevolken. Neanderthalers zijn ook de eerste Limburgers: ze laten sporen na in Veldwezelt bij het Hezerwater. Afwisselend, als het klimaat het toelaat, is dat voor de eerste bewoners van Vlaanderen een fijne leef- en werkplek.

De neanderthalers zijn als prehistorische Jerommekes goed aangepast aan de kou met hun kortere ledematen en steviger karkas. Het opduiken en de ongezien snelle verspreiding van dat slanker, donkerder en tropisch broedervolk in hun Europa moet een schok geweest zijn. Net zo’n schok als veel, héél veel millennia later in het Neandertal bij Düsseldorf steengroevearbeiders op 4 augustus 1856 een schedel opgraven. “Een holenbeer”, wordt eerst gedacht. De wetenschap catalogeert het fossiel bij “halve apen”. Maar als Fraipont en Lohest in Spy in de provincie Namen in 1886 met ‘de man van Spy’ neanderthalfossielen ontdekken, denkt men voor het eerst richting mens. De evolutietheorie maakt immers school. Zij het voorzichtig: “Een dergelijk groot aantal aapachtige kenmerken zijn nooit eerder gevonden dan bij deze mensen. Ze behoren tot het oudst bekende menselijke ras.” Kortom, de neanderthaler is een mens, zij het vooral een aapmens.

Compleet ander beeld

En nu? Een heel ander beeld. Alleen al het uiterlijk. De paleogenetica bewijst nu dat ze veelal blond en ros haar hebben, een wit vel en lichte ogen. En nog veel meer: ze hebben een vergelijkbare schedelinhoud. Zijn intelligent. Hebben een tongbeen. Dat wijst erop dat ze kunnen spreken. Ze koken, zijn baas over vuur. Ze gebruiken oker, brengen kleur aan. Bewerken vuurstenen tot diverse gebruiksvoorwerpen. Zonder direct nut houden ze gefossiliseerde inktvissen bij. Vinden ze die mooi? En 10.000 jaar voor sapiens Europa binnendringt, doorboren ze zeeschelpen en kleuren die. Ter versiering. Om te dragen. Allemaal weinig aapmensachtig.

50.000 jaar geleden begraven ze een tandeloze, oude man, nauwelijks in staat te lopen, in een grot bij het Franse La Chapelleaux-Saints. Dat wijst op zorg, op eerbied, op spiritualiteit. Al zijn er vele duizenden jaren lang ook sporen van kannibalisme. Waarom? Uitingen van een cultuur in de eigen clan, wraak na een oorlog of gewoon honger? We weten het niet. Al zijn er bij de prehistorische sapiens, bij ons dus, net zo goed bewijzen dat we elkaar opgegeten hebben.

Opmerkelijk, zijn laatste tienduizend jaar in Europa bewerkt de neanderthaler stenen plots anders. Hun oude techniek heeft nochtans vele millennia onveranderlijk diensten bewezen. Waarom veranderen ze? Net op dat moment duikt ook hele vroege grotkunst in Spanje op, waarschijnlijk van late neanderthalers. Die veranderingen in hun materiële cultuur, denken de auteurs, is al onze invloed. Sapiens trekt vanuit het Midden-Oosten gaandeweg, en nadat hij Azië al veroverd heeft, ook het verre westen van Europa binnen, heel lang bar koud en exclusief neanderthalgebied.

Veranderingen in een leeg Europa

Hoewel Europa vooral leeg is dan. Paleodemografen schatten de neanderthalerpopulatie op zo’n 70.000 van de Atlantische Oceaan tot Siberië. Als ze gelijkmatig verdeeld zouden zijn, heeft elke clan van pakweg 35 personen 5.000 km2 territorium. “Het is een wonder dat ze elkaar tegenkomen.”

Seks

En dan het heikele thema. Hoe sterft de neanderthaler in goed vijfduizend jaar tijd uit? “Indien met geweld, dan zouden we een plotse verdwijning vaststellen in het fossielenregister”, stellen Condemi en Savatier. “Dan zouden de neanderthalers in honderd jaar tijd verdwenen zijn in plaats van 5.000 jaar.”

Die verdwijning is er dus niet. Geen etnische zuivering dus. Al zal er her en der lokaal wel geknokt geweest zijn voor de betere jachtgebieden. We vissen immers in dezelfde vijver. En sapiens heeft vanuit Afrika al bewezen dat hij snel en expansief is. Bijkomend probleem: de al kleine, verspreide neanderthalerclans raken nog meer afgesneden van elkaar door de komst van die grotere sapienscultuur. Zo leven 15.000 jaar na hun eerste komst er al tien keer zo veel sapiens in Europa dan dat er ooit neanderthalers waren. Minstens.

Is het misschien een virus die sapiens meebrengt? Een prehistorische corona? Snelle dodelijke ziektes laten sporen na op botten. Die zijn er niet.

“Neen, het is eerder een opgaan in die succesvolle sapiens. De neanderthalers vervagen”, schrijven Condemi en Savatier. Daar zijn argumenten voor. Sinds 2010 staat onomstotelijk vast dat het dna van elke Europeaan (en ook Aziaat) voor 1 tot 4 procent bestaat uit het dna van neanderthalers. We hebben dus seks gehad. Maar op ons y-chromosoom, het chromosoom dat vaders doorgeven aan zonen, zit geen neanderthal-dna. Dat wijst erop dat gemeenschap tussen een neanderthalman en een sapiensvrouw geen vruchtbare kinderen oplevert. Dus moet de vruchtbare mix gebeurd zijn tussen sapiensmannen en neanderthalvrouwen. Zo kunnen Neanderthalclans - tenminste als de mannen het voor het zeggen hadden (wat we niet zeker weten) - zich niet versterken met een sapiensvrouw. Omgekeerd is dat wel gelukt. Conclusie? Geen holenbeer, geen aapmens, maar een mens. Mét cultuur. Een sterk verwante broer en zus nog wel. Eentje die wij sapiens, toch in Europa, voor een stuk in ons dragen. Allemaal.