Veze sa Rusima

Naročito su bile raznovrsne Todorovićeve veze sa ruskim revolucionarima s kojima se povezao u Cirihu i Parizu i sa dobrovoljcima koje je sreo u Srpsko-turskom ratu

Pera Todorović je mnogo putovao i imao mnogo ličnih, političkih i profesionalnih novinarskih veza, koje je održavao preko pisama. Naročito su bile raznovrsne njegove veze sa Rusima. Najpre, sa ruskim revolucionarima, sa kojima se povezao za vreme svoga školovanja u Cirihu i u toku svoje emigracije u Parizu. Potom sa ruskim dobrovoljcima koje je, i sam dobrovoljac, sreo u Srpsko-turskom ratu 1876. godine. Najzad, Todorovićeve veze sa Rusima bile su novinarskog, odnosno književnog karaktera. O tome svedoči i prisustvo Pere Todorovića na Puškinovoj proslavi u Petrogradu 1899. godine. Ako ništa drugo, oko odlaska u Petrograd, “po naročitom pozivu”, kao i posle povratka iz Petrograda, s obzirom na to da je Todorović godine. Ipak, nisam ih uvrstila u ovu knjigu Todorovićevih pisama.

Izvesna naknadnost se može pretpostaviti s obzirom na opšte okolnosti i lični položaj Pere Todorovića u vreme kada je objavljivao Ogledalo. Daleko najveći broj pisama Pere Todorovića nalazi se u fondovima Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti, Arhiva Srbije, Rukopisnog odeljenja Matice srpske u Novom Sadu, Istorijskom arhivu Beograda i Zavičajnom odeljenju Biblioteke Beograda. U ovim fondovima, zajedno sa nekoliko pisama zabeleženih u Dnevniku i u Malim novinama, ima ukupno 168 pisama Pere Todorovića. Pisana su njegovom rukom, ili predstavljaju prepise originala koje je pravila njegova žena Darinka. Neka od ovih pisama

Todorovića i dugo bavljenje njegovom rukopisnom ostavštinom uticali su da je broj reči koje nisam uspela protumačiti sasvim zanemarljiv. Mnogo je više onih reči koje je pojelo vreme, odnosno onih reči koje se nisu mogle rekonstruisati zbog oštećenosti rukopisa. To sam, naravno, svuda označila. Pisma prate opširni komentari, u koje sam unela i one izvore koji govore o ličnosti adresata i objašnjavaju njegove odnose sa Perom Todorovićem. Ovim sam nastojala da koliko god je moguće popunim prazninu koju stvara činjenica da pisma upućena Peri Todoroviću, sa veoma neznatnim izuzecima, nisu sačuvana. Osim toga, pomenuti izvori povezani sa izvorima koji su uvršteni u ovu knjigu profilišu čitavu jednu političku generaciju u Srbiji i objašnjavaju nastanak i evoluciju ideologije koju je ona utemeljila.

Nastaviti traganja

Za svako pismo Pere Todorovića označila sam fond u kome se ono nalazi, a nedatiranim pismima odredila sam hronološko mesto prema njihovom sadržaju i svom uvidu u njegovo celokupno delo. Na isti način postupila sam i u određivanju mesta u kome je pismo napisano. U oba slučaja, i u određivanju datuma i u određivanju mesta, za poneka pisma pomogao mi je poštanski žig.

Moja istraživanja bila su, dakle, ograničena na pomenute fondove. Uverena sam, međutim, da bi budući istraživači morali da uzmu u obzir i druge centre: Beč, Pariz, Petrograd, Moskvu, Sofiju, Istanbul, Dubrovnik, Sarajevo, Cetinje... I posle pisama Pere Todorovića sabranih i objavljenih u ovoj knjizi, koja, to već mogu reći sa sigurnošću, predstavljaju najveći deo njegovih uopšte sačuvanih pisama, i dalje “treba tragati”. Utoliko pre što istoričari koji su već istraživali u arhivima i bibliotekama nekih od pomenutih centara, nagoveštavaju da ta traganja ne bi bila uzaludna.

”Tek u dužoj perspektivi postaje jasno da su ideje ruskog narodnjačkog socijalizma ostale očuvane i ispod marksističke aure. Kao i da se, u okviru jedinstvenog teorijskog kruga, promena najkasnije oseća na njegovoj periferiji. Slabljenje ortodoksije na periferiji nije uvek u srazmeri sa brzinom kojom se središnja ideja teorijskog kruga istorijski iscrpljuje u centru. U svakom slučaju, bez proučavanja narodnjačkog socijalizma u Rusiji, i njegovog odjeka u Srbiji, nije moguće razumeti ni razvoj u 20. veku. Ni tamo, ni ovde”, piše srpska istoričarka Latinka Perović u uvodu knjige “Ruske ideje i srpske replike” čiji su izdavači University Press iz Sarajeva i CFP Apostrof iz Beograda. Feljtoniziramo dijelove knjige koja čitaoce upućuje u rusko-srpske odnose do današnjih dana.