Prvih deset generacija
Objavljujemo tekst akademskog grafičara Admira Mujkića povodom izložbe grafičkih listova iz arhive Odsjeka za grafiku Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu
Iakosuuvrijemeosnivanjaakademije likovnihumjetnostiusarajevupostojali određeni otpori političke prirode, osnivanje Odsjeka za grafiku koja se kao samostalna likovna disciplina naučno i sistematski počela izučavati karakterizira vrlo zdrava i pozitivna dobrodošlica. Akademija osnovana 1972. godine, a pomenuti odsjek godinu poslije, bili su zaslužena ali i svojevrsna zakasnjela reakcija društva koje je bilo zbunjeno novonametnutim svjetskim previranjima kao i regionalnim apetitima. Tadašnji centri kulture, kako sa istoka tako i sa zapada, bosanski prostor smatrali su svježe “dekoloniziranom pustošijom”, gdje otomanska, a poslije nje ni austrougarska okupacija nije bila u stanju učiniti primjetnu društvenu emancipaciju. Sticajem sretnih okolnosti tu situaciju su vremenombosanskohercegovačkiumjetnici iz svih oblasti kulture okrenuli u korist svoje zemlje.
Preko deset hiljada otisaka
Početkom XX vijeka štamparstvo u Bosni i Hercegovini je, naravno, kao svugdje u Europi, postojalo, ali ipak, najviše u segmentu primijenjenog, odnosno izdavačkog spektra. Autorska grafika se javljala vrlo stidljivo, uglavnom kao sekundarna pratilja slikarstva. Od oblika bakropisnih veduta Tomislava Krizmana, linoreza Adele Behr Vukić, Rajke Merćep, Petra Šaina, Karla Mijića, Branka Šotre, Ismeta Mujezinovića, Voje Dimitrijevića, Memnune Vile Bogdanić te litografija Romana Petrovića. Ovi iskoraci egzistiraju u prostoru vrlo ličnog i uvezenog znanja, ali su po svom značaju kod autoraipakimaliusputnikarakter.vrlo rijetki izleti u primarnu autorsku sferu postaju vidljivi kasnijom izvanrednom pojavom Halila Tikveše, Virgilija Nevjestića, Radovana Kragulja i Emira Dragulja, a punu valorizaciju doživljavaju osnivanjem Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu, a u njenom sklopu i Odsjeka za grafiku.
Povratkom sa ljubljanske akademije profesori Dževad Hozo i Mersad Berber donijeli su likovno-obrazovni proces koji njeguje purizam sa zapadnjačkomdisciplinomikonfrontirajuga iskustvima novopridošlom profesoru sa beogradske akademije Borislavu Aleksiću koji donosi ekspresivniji, tipično pobunjenički i nihilistički šarm. Amalgamovadvanaizgledsuprotstavljena svijeta je proizveo kvalitet koji je vremenom postao Sarajevska grafička škola kojoj su u to vrijeme pristupili kandidati iz cijele bivše države, mada ih je, logično, najviše bilo iz Bosne i Hercegovine. Pošto se radi o umjetnosti koja je uslovljena zanatom i mukotrpnim radom, novonastali grafički fakti su se izvanredno snašli i primili u područje koje je nepravedno bilo izostavljeno iz tadašnjih umjetničkih tokova. Izuzetnost studentskih listova ranih generacija na odsjeku vidljiva je u direktnom čitanju površina iza čijih se likovnih rješenja osjeti vrlo sistematičan studij. Tiskovne površine su njegovane do maksimuma u cilju ovladavanja zahtjevnim tehnološkim procesima. Proces štampe karakteriziraju izrazita preciznost i poštivanje pravila zanata. Osjetna je i prilična logistička sigurnost prikazana u samom kvalitetu i formatu grafičkih materijala, što je opet tipikum za svaki novi početak. Može se zavidjeti kolegama grafičarima koji su studirali u tom ranom, u svakom smislu rasterećenom dobu. Sasvim prirodno, s obzirom na to da se radi o listovima – estampima koji imaju svoju nakladu, odnosno multioriginal, polako nastaje i arhiva Odsjeka za grafiku koja se sa varijacijama u kontinuitetu puni do današnjeg vremena, a čijitrenutniobimiznosiprekodesethiljada otisaka. Idejna rješenja su u skladu sa likovnim vokabularom tog vremena, gdje se osjeti zalazak Pop Arta i Crnog talasa. Odjeci netom prošlog enformela, prisutnog apstraktnog ekspresionizma, nastanak neoklasicizma i tadašnji tipični umjetnički tokovi naizgled nemaju uticaj na tu grafiku u nastajanju. Osjetnija je etablirajuća etika posebne škole. S obzirom na to da najveći dio ovog arhiva sadrži grafičke otiske iz svih faza edukacije, od visoke, duboke pa do plošne štampe, vrlo je očit akcent na crtežu koji transferom kroz tehnicizme i grafičke procese nosi esenciju glavnine sadržaja. Sadržaj arhiva je višeslojan tako da mu je moguće pristupiti na nekoliko načina. Od izbora završnih radova, što je slučaj sa ovom izložbom, do izbora sa drugačijim akcentima. Tu se nalaze i vrlo dobra, slobodno rečeno, majstorski izvedena rješenja iz oblasti kopistike kao i disperzije sažimanja tonskog i linijskog, gdje se vještini crtanja bez ikakvog likovnog “tumaranja” proces unapređuje tokom prevoda u grafički list. Prisutna je velika oduševljenost u istraživanju i primjeni kompozicijskih odnosa unutar grafičke ploče te neposrednog transfera i bezbrojnih mogućnosti autorske štampe. Grafički radovi koji nastaju u tom periodu se ne potčinjavaju slikarstvu, nego suvereno i samostalno nude svoju, na ovim prostorima sasvim novu likovnost.
Kada se analiza usmjeri u semiotiku i samu ikoniku značenjskog, stiče se dojam postojanosti jednog tadašnjeg evropskog diskursa kojeg traume hladnog rata, ali i povodljivost tadašnjeg socrealizma nisu pretjerano bojile. Kontinuitet studija na Odsjeku u prvih dvadeset godina od osnivanja je prilično homogene i čvrste strukture. Ta dosljednost je vidljiva i u sadržaju arhiva koji se neprekidno dopunjava čak i u smislu da se pored završnih – diplomskih radova arhiviraju i grafičke vježbe koje svojom “običnošću” logički kontinuirano kompletiraju četverogodišnji istraživački put studenata. Grafika u tom dobu na Odsjeku ima slobodu koja je vidljiva iz samog procesa, gdje zanat traži da bude savladan u intimi studija, a formom i ne može zadovoljiti apetite koje je tada diktirao socrealizam. On će se na određen način ipak pojaviti početkom osamdesetih godina prošlog vijeka, ali opet u tipično grafički skromnom formatu. Taj period je ujedno bio i zlatno doba grafike u domaćim, ali i svjetskim okvirima, čemu u prilog govore činjenice da se tadašnja, uslovno rečeno, mlada bosanskohercegovačka grafika suvereno predstavlja na svim važnim grafičkim bijenalima i trijenalima od Krakova, Pariza, Tokija pa do Sao Paula. Tokom tog stabilnog doba grafika kao umjetnost doživljava i svojevrsnu ekspanziju, pojavljuju se prvi kolekcionari, a novonastala srednja klasa ima potrebu i mogućnost da si priušti listove kojima će opremiti svoje domove.
Ljudskost i zdrav razum
Pomenuti kontinuitet se, nasreću, u vrlomalomobimuprekidaranihdevedesetih godina, kada zbog ratnih okolnosti i agresije na Bosnu i Hercegovinu nije bilo moguće održavati nastavu u punom i normalnom kapacitetu. Iako je bilo za pretpostaviti da će taj period u nastavnom i umjetničkom smislu biti izgubljen, desilo se upravo suprotno. Kroz granatiranja, snajpersku vatru i neimaštinu, studenti su nerijetko sa prvih linija odbrane dolazili da pohađaju svoj studij. Ova potreba je bila sasvim shvatljiva, vjerovatno i neophodna da bi se u ludilu sačuvali ljudskost, zdrav razum i civilizacija. Domišljatost i inat, zahvaljujući najviše profesoru Salimu Obraliću u tom mračnom vremenu, dolaze do punog prkosnog i vrlo iskrenog otpora zlu. I u tom,zaživotopasnomperiodu,odsjek je trajao, radio i doprinosio. Ratne grafičke mape Sarajevo ‘92-95. u četiri separatne mape osmišljene i štampane upravo na Odsjeku, osvjetlale su obraz Bosne i Hercegovine od Pariza do New Yorka etablirajući Akademiju likovnih umjetnosti u Sarajevu kao rijetku u svijetu koja je uspješno preživjela opsadu.
Polovinom 1995. godine, u kojoj je završio rat, klase na Odsjeku su ponovo pune, gdje se naslućuje novi optimizam inspiriran dugo čekanim mirom. Oskudica u materijalima je vidljiva samo u finalu otiska jer se štampa izvodila na papirima slabije kvalitete, dok je sadržaj itekako živopisan i ide u slavu života. Štamparije poput svojevrsnih košnica ponovno isijavaju energiju upijajućeg znanja šireći tipične mirise tiskarskih boja i otapala. U vrlo kratkomvremenuakademijalikovnihumjetnosti i njen Odsjek za grafiku se ponovo vraćaju u puni kapacitet koji traje do danas prkoseći neopravdanoj i predugoj posttranzicijskoj krizi. Bez obzira na sve to, arhiva Odsjeka za grafiku se i u ovom trenutku konstantno puni stvarajući kvalitet za budućnost. Već je prošlo pola stoljeća otkako se ova arhiva razvija i kao takva polako postaje respektabilna zbirka jednog posebnog segmenta u kulturi i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
Bez obzira na sve to, arhiva Odsjeka za grafiku se i u ovom trenutku konstantno puni stvarajući kvalitet za budućnost