Kakve bi bile Sjedinjene Države kada bi se vratile izvornom ustavu?
Zagovornici demontaže rezultata “izgradnje države” (state building) u Bosni i Hercegovini u posljednje dvije decenije i više, kao jedan od zahtjeva koriste “povratak izvornom tekstu Daytonskog sporazuma”. Opšti okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini je međunarodni akt koji u sebi sadrži i Ustav naše zemlje. Za pitanje odnosa prema njegovom tekstu, relevantni su pristupi tumačenju i razvoju ustava. Zbog toga na teorijskom i historijskom nivou dolazimo do pitanja kako se odnositi prema ustavu i njegovom razvoju. U ovom tekstu uzećemo primjer Sjedinjenih Američkih Država koje imaju najstariji važeći Ustav na svijetu. Kakav je u ovoj državi bio odnos prema Ustavu?
Na teorijskom planu je dominirao pristup najvišem pravnom aktu kao “živom ustavu” (Living Constitution). David A Straus, sa Pravnog fakulteta Univerziteta u Chicagu, definiše ovaj pristup kao onaj po kome se ustav “razvija, mijenja tokom vremena i prilagođava novim uslovima, bez formalnih izmjena”. Za ovaj pristup je karakteristično da odražava vezu između pravnog teksta i stalno promjenljivog života. Nasuprot njemu stoji orginalizam, po kome ustav znači ono što je značio ljudima koji su ga usvojili. Prevedeno na bosanskohercegovački kontekst, “živi ustav” bi označavao sve promjene koje su izvršene bez formalnih izmjena dok bi orginalizam predstavljao “povratak izvornom tekstu Daytona”. Orginalizam, pozivajući na “povratak izvornom tekstu”, ima velike sličnosti sa fundamentalizmom koji uvijek poziva na povratak izvorima, nenatrunjeni izvorni tekst i odbacuje izmjene nastale tokom vremena. U američkoj historiji orginalizam nije bio realna alternativa “živom ustavu”.
Tekst američkog Ustava je mijenjan na tri načina: putem amandmana, sudskog tumačenja i pravne kulture Opšteg prava (Common Law). Kako je poznato, Kongres je tokom 234 godine historije Ustava usvojio 27 amandmana. Prvih deset je usvojeno ubrzo nakon donošenja Ustava. Važne promjene usvojene su tokom i nakon Građanskog rata. Primjeri nekih izmjena su: procedura izbora Predsjednika (amandman 12); garancije prava, privilegija i imuniteta, zakoniti postupak i jednaka zaštita (amandman 14); jednako pravo glasa (amandman 15); izbor senatora (amandman 17); pravo glasa žena (amandman 19); mandat Predsjednika (amandman 22); ukidanje plaćanja poreza kao uslova za glasanje na federalnim izborima (amandman 24); smanjivanje dobne granice kao uslova za glasanje (amandman 26). Kako se vidi, važne promjene Ustava izvršene su u oblasti izbornog prava da bi se osigurao princip jednakosti. Očigledno, takve izmjene su potrebne i u Bosni i Hercegovini.
Drugi način promjene izvršen je putem sudskog tumačenja. Ta tumačenja je dao Vrhovni sud. On je, prvo, 1803. godine u slučaju Marbury v. Madison odlučio da sudovima pripada isključivo pravo da kažu šta je to pravo. Godine 1819. u slučaju McCulloch v. Maryland, Vrhovni sud je odlučio da Kongres ima pravo da osnuje Nacionalnu banku. Godine 1824. Vrhovni sud je u slučaju Gibbons v. Ogden usvojio stav da federalna Vlada ima pravo regulisati komercijalne odnose i da države ne mogu imati svoje zakone u tom pogledu. Osim toga, dato je i široko tumačenje pojma “komerc” tako da je navedeno da i regulisanje navigacije u vodi predstavlja dio trgovine. Kako se vidi, ovim izmjenama su uvedene nove nadležnosti. Ekvivalent Vrhovnom sudu Sjedinjenih Američkih Država jeste Ustavni sud Bosne i Hercegovine.
Treći način promjene ustava jeste kultura Opšteg prava (Common Law). Ova pravna kultura se razvila kao običajno pravo tokom vjekova, proizvod je djelovanja brojnih generacija i kao takva je prihvaćena. Poimanje Opšteg prava kao prava podložnog evolutivnoj promjeni pomaže ideju o promjeni ustava. Bosna i Hercegovina ne pripada ovoj pravnoj kulturi, ali bi se ekvivalenti mogli naći i u kulturi evropskog kontinentalnog prava čijem krugu pripadamo.
Iz ovog kratkog pregleda može se vidjeti da je Ustav Sjedinjenih Američkih Država posmatran kao pravni akt podložan promjenama u svijetu u kome postoji, a ne kao okamenjeni spomenik. Brojne institucije kojih nije bilo u “izvornom tekstu” uspostavljenje su tokom vremena. Takve su: Nacionalna banka (1819), Federalni biro za istrage – FBI (1908), Centralna obavještajna agencija – CIA (1947), i tako dalje. Izborni sistem je modernizovan, jednaka prava osigurana. Nijedna savezna država nije tražila da se federalnim organima i agencijama zabrani djelovanje na teritorijama država niti da se obrne postupak garancije jednakih prava.
Bez promjena o kojima je bilo riječi, Sjedinjene Američke Države ne bi postale ono što danas predstavljaju u pogledu demokratije, vladavine prava i opšteg civilizacijskog napretka. U njima se ne bi uvažavali sudovi, Barack Obama ne bi mogao biti Predsjednik, FBI ne bi bio tražen po svijetu da pomogne u istragama a mali narodi, kada su u kriznim sistuacijma, ne bi upirali svoje poglede u njih.