Historijsko razumijevanje sadašnje političke krize u BiH
Aktuelnoj političkoj krizi u BiH ne nazire se kraj. Događaji se brzo smjenjuju, baš kao i strani emisari i pozivi međunarodnoj zajednici da riješi ovu situaciju. Vođstvo RS sa svojim zaštitnicima povlači poteze, ostali reaguju. Neke izjave, kao ona Milorada Dodika da RS uvažava “spoljni suverenitet BiH i unutrašnji teritorijalni integritet”, a ne suverenitet i teritorijalni integritet bez ikakvih limitacija, govore o postojanju jasne vizije koja se nastoji ostvariti te je na konceptualnom nivou jasno izražena.
Kada pokušavamo sadašnju krizu, koja je ocijenjena kao “najveća egzistencijalna opasnost” za BiH, situirati u širu perspektivu, od pomoći nam može biti historija države i prava na Balkanu. Uočićemo procese cijepanja multietničkih država, njihove zajedničke karakteristike i hronologiju. Suočićemo se i s pitanjem da li se taj proces replicira u BiH i, ako jeste, u kojoj se fazi nalazimo. Kao primjer iz historije, uzećemo proces nastanka moderne države Srbije.
To je bio dugotrajni proces koji je kombinovao elemente oružanog ustanka protiv Osmanske carevine, nasilno uspostavljanje homogene etničko-konfesionlane strukture, pregovora i, konačno, međunarodnog priznanja. Taj proces je trajao 74 godine, započevši Prvim srpskim ustankom 1804. godine, a završivši se međunarodnim priznanjem 1878. godine.
Tokom ovog procesa, faktičko stanje se pretvaralo u pravno. Nasilna promjena pravnog stanja nalazila je odraz u novim pravnim aktima.
U statusnom pogledu, tokom ovog procesa unutrašnja autonomija jedne osmanske provincije pretvorena je u državnu samostalnost. To je bio period između dva ustava: tzv. Turskog ustava iz 1838. godine i Namjesničkog ustava iz 1869. godine. “Turski ustav” ili Hatt-i šerif iz polovine ševvala 1254. godine (decembra 1838) bio je ustav kneževine koji je donio osmanski suveren i kojim je data autonomija Srbiji unutar Carstva. Knezu Milošu Obrenoviću je dato pravo upravljanja zemljom, imenovanja činovnika, izvršenja uredaba, komanda nad policijom, prikupljanje poreza, izvršavanje kazni, itd. Od državnih vlasti, pored kneza, postojao je i Savjet i tri ministarstva – unutrašnjih poslova, finansija i pravosuđa. Kneževom kancelarijom je upravljao namjesnik koji je vršio i funkciju ministra vanjskih poslova. Ostali poslovi su bili u nadležnosti osmanskih vlasti. Iako autonomija nije uključivala uređenje vojske, knez Miloš Obrenović je od 1838. godine počeo uvođenje vojnog roka i formiranje vojske. Ovaj ustav je bio na snazi više od 30 godina. Donesen je izvan Srbije i nije ga ratifikovalo nikakvo tijelo u Srbiji. Namjesničkim ustavom, donesenim bez miješanja Osmanske carevine, Srbija je uređena kao nasljedna ustavna monarhija.
Dalje, u toku procesa pretvaranja unutrašnje autonomije u državnu samostalnost, prisustvo simboličkih sizerenskih vojnih snaga na teritoriji autonomne kneževine je dokinuto. Osmanski garnizoni u tvrđavama Beogradu, Smederevu, Kladovu, Šapcu, Užicu, Sokolu, su zadržani nakon davanja autonomije ali njihova vojna uloga je bila samo simbolička. Od godine 1860. Kneževina je imala i žandarmeriju, kao vojno-policijsku formaciju. Godine 1867, pet godina nakon prinudnog iseljenja muslimanskog stanovništva iz Kneževine, osmanska vojska napustila je tvrđave.
Konačno, u posljednjoj fazi došlo je do međunarodnog priznanja državne samostalnosti. I ovdje se radilo o procesu. Godine 1856. na Pariškoj konferenciji priznata je autonomija Kneževine a 1878. na Berlinskom kongresu priznata je državna samostalnost Srbije. Velike sile priznale su činjenice na terenu.
Slično procesu koji se tokom 19. vijeka odvijao u Srbiji, tekao je razvoj i u ostalim balkanskim zemljama. U cjelini se može reći da su to bili decenijski procesi, da su se većinom autonomije pretvarale u državnu samostalnost, da je korištena slabost sizerenske države i pogodne međunarodne prilike za međunarodno priznanje. Ako su danas i dalje na sceni ideologije i pokreti inspirisani idejama 19. vijeka, nema razloga da ne očekujemo da će se, također, replicirati projekti cijepnja multietničkih i formiranje nacionalnih država iz tog vijeka.