Novo istraživanje o zabrani zara i feredže u Jugoslaviji

Nedavno je u časopisu Pravni zapisi (god. XII, br. 2, 2021, str. 418-442), koji izdaje Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu, objavljen članak dr. Marka Božića pod naslovom “The Law Unveiled: On Burka Ban, Kanzelparagraph and Militant Secularism in the Socialist Yugoslavia” (Demistifikovani zakon: o zabrani vela, kancelparagrafu i militantnom sekularizmu u socijalističkoj Jugoslaviji). Ovim člankom data je normativna analiza zakona o zabrani zara i feredže u socijalističkoj Jugoslaviji. Ti zakoni su situirani u komparativnu perspektivu i objašnjeni konceptom militantnog sekularizma.

Autor identifikuje jugoslovensko zakonodavstvo o zabrani zara i feredže. Riječ je o četiri zakona jugoslovenskih republika: Bosne i Hercegovine (septembar 1950.), Crne Gore (novembar 1950.), Makedonije (januar 1951.) i Srbije (januar 1951.) Činjenica je da su ovi zakoni donijeti samo u republikama sa značajnim koncentracijama muslimanskog stanovništva i u kratkom vremenskom razmaku upućuje na to da je cilj zakona bila muslimanska ženska odjevna praksa i da je bila riječ o koordiniranim koracima.

Tekst zakona je bio gotovo istovjetan: uvodni paragraf, zabrana pokrivanja lica i zabrana prisiljavanja i uticaja na žene da pokrivaju lice, te sankcije za kršenje zabrana. Cilj donošenja zakona definisan je kao “emancipacija muslimanke” te “uključivanje u ekonomski život”, “radne kolektive” i “izgradnju socijalizma”. Promotori jugoslovenskog projekta modernizacije smatrali su da je Komunistička partija društvena avangarda i da zakoni koje ona promoviše samo izražavaju procese koje inače teku. U tom slučaju smatrali su da muškarci i žene treba da budu oslobođeni čak i protiv svoje volje. Tako su i muslimanke trebale biti emancipovane čak i protiv svoje volje.

Za protivnike skidanja zara i feredže uvedena su krivična djela kažnjiva zatvorom ili novčanom kaznom. Autor smatra da je to bio zametak kancelparagrafa (“predikaoničnog zakona”), odnosno inkriminacije iznošenja političkih stavova u toku vršenja vjerske službe. Autor navodi da su kaznene odredbe zakona iz 1950-1951. bile očigledno uperene protiv neposlušnih imama.

Komparativna perspektiva u koju je situirano ovo zakonodavstvo uključuje reference na praksu Turske, Irana, Albanije i Sovjetskog Saveza između dva svjetska rata. Također, autor skreće pažnju na današnju praksu pojedinih evropskih država u pogledu zakonske zabrane muslimanske ženske odjevne prakse.

Teorijski okvir u koji autor situira zakonsku zabranu zara i feredže jeste militantni sekularizam. Sekularizam je religijska neutralnosti države i u tom pogledu predstavlja garanciju jednakosti u religijskim slobodama. On postaje militantan onda kada se proglasi apsolutnom vrijednošću i koristi kao opravdanje pritiska nad onima koji se smatraju stranim u nekom političkom tijelu.

Sličnost između jugoslovenskog zakonodavstva protiv zara i feredže i nekih savremenih demokratskih država autor nalazi u tome da je riječ o akciji paternalističke države koja nastoji da isključi religiju iz političke sfere društvenog života i javne rasprave.

Autor ukazuje i na razlike između ovih zakonodavstava. Jugoslovenski zakonodavci su se opredijelili za zakonsku zabranu ove prakse u namjeri da muslimanke uključe u javni život i radnu snagu dok se neke moderne demokratije pozivaju na odbranu rodne jednakosti koje se navodno ugrožava tom praksom.

U cjelini ovim istraživanjem autor je bacio novo svjetlo na fenomen zakonske zabrane zara i feredže u socijalističkoj Jugoslaviji.