Ga se go kgwa mathe

EDikgang (Daily News) Ngwanatsele 3 2020 mme moo ra sela polelo e e reng baithuti ba pele ba Mowana Junior Secondary School kwa Mahalapye, ba ngwaga wa 2000 ba abetse sekole seo motshine o o ntsifatsang dipampiri wa madi a a fetang P22000. Go kaiwa fa kwa tirong eo, gare ga ba bangwe, go ne go le mopalamente wa Mahalapye Botlhaba Rre Yandani Boko le Kgosi Alexander Modise wa Mowana mme ba, ba nna le a bone go a latlhela.

Fa e bua ka e reng mopalamente wa Mahalapye Botlhaba Rre Boko o ne a rotloetsa morafe ka teng gore o kgale kgokgontsho ya bong polelo ya re;

‘O ba kopile gore…..a tlatsa ka gore ba tshwanetse go kgala kgokgontsho ba sa kgwe mathe…..’

Polelo e tswelele mme fa tlase fale, e ntse e supa ka fa Rre Boko a neng a bua ka teng ka kgokgontsho ya bong ya re,

‘A re bueng bogolo thata le bana ba basimane gore…..ba seka ba dira sepe se e leng gore ke jaaka ka gale bagolo ba dira,kgokgontsho mo botshelong jwa motho o mongwe.

Go nne go tle mme e re polelo e supa ka fa kgosi a neng a leboga ka teng e re,

‘Kgosi Modise o ne a leboela mpho e o…..’ E nne e gogele. Fa tlase fale, fa e supa ka fa e reng kgosi o ne a bua ka teng ka bana ba gompieno ba a reng ba tshwarisitse batsadi bothata polelo ya re,’

O ne a tlhalosa fa …..bana ba tshwarisitse batsadi bothataka go tlhoka kutlo…..’

Go tswela pele, di tle ka go latelana dipotso di re, a fa godimo fale o bone tsotlhe di tshwana la masi a kgomo a tswa thobeng, kgotsa o bona go le phoso, diphoso, golo gongwe. Fa o re ga go epe phoso, kana, ga go dipe diphoso, ke eng o bua jalo? Mme fa o re golo gongwe go na le phoso, phoso eo ke efe, ke eng e le phoso? Gape, fa o re go diphoso dingwe, ke dife, ke eng e le diphoso? Mo gotlhe, go bo go ka baakanngwa jang? Fela rona re re, fa godimo fale, re bona diphoso tse dintsi. E le dife tseo? Phoso ya ntlha ke gore polelo e re go ne ga rotloediwa bagolo go bua ka kgokgontsho ya bong ba sa kgwe mathe. E le eng re re seo ke phoso? E le ka gore ka Setswana ga e re motho a bua ka selo se se maswe jaaka kgokgontsho , a supa gore ga se a siama, go twe o bua a sa kgwe mathe. Setswana sa tlhomamo sa re go kgwa lethe, le go kgwa motho mathe. Malatsi a jale, e ne a re ngwana a rongwa golo gongwe, mogolo a re, ‘Ke kgwa lethe le se ka la kgala o ise o goroge.’ Go bua jalo, motsadi o ne a raya gore ngwana a nanose dinao, a tsamaye, a bowe, go sale nako. A le kgwe mme go nne jalo. Ngwana a tsamaye, a bo a bowe lethe le ise le kgale. Mme fa a ne a ka fitlhela le kgadile, moretlwa o lele. Godimo ga seo, go nne gape le Setswana se se reng go kgwa motho mathe. Se, se raya eng? Se raya go nyatsa motho thata, go mo tlhobosa, o mmona e se motho wa sepe. E le sekai a re re, Tlharapana ke yoo o bua le Tshikarelo ka Kitimetso. O raya Tshikarelo a re, ‘Kitimetso ga se motho wa sepe. Ga e ke e re ka tsatsi lepe, a gorose dikgomo di le mmogo. Fa e le poo e tlhaba e yone e mo paletse. Batho ba buile le ene ba lapile.’ E tlaa re Tlharapana a bua jaana ka Kitimetso, Setswana se re, o kgwa Kitimetso mathe, o a mo tlhobosa, ka o mmona e se modisa wa sepe. Jaanong, fa motho a bua ka selo se se maswe jaaka yone kgokgontsho ya bong, a se tiiseditse, a se kgala, Setswana sa re motho o bua a sa kgale mathe ganong. Gape se re o bua, o ne a bua, a menne phatlha.

E nngwe phoso ke gore go twe ‘…..motho o mongwe…..’ Go kwadilwe jaana, e nna jaaka e kete lefoko ‘mongwe’ ke lebadi (lenumerative) E kete ga twe, motho o mongwe, o mongwefela, mme tota go sa reye jalo. Go latele e nngwe gape phoso fa polelo e re,’…..a lebogela mpho e o…..’ Phoso fa ke gore mafoko ‘e’ le ‘o’ a kgaoganye mme a ne a tshwanetse go kopana a dira lefoko ‘eo’ e le lesupi.

Go nne go tswelele mme phoso e nngwe e nne fa polelo e bua ka bana mme e re’…..ka go tlhoka kutlo…..’ Fa phoso ke gore go dirisitswe lefoko le e seng lone. Ga e re ngwana a le seganana, a sa reetse batsadi fa ba bua go twe o tlhoka kutlo. Ngwana yoo ga twe, o tlhogo e thata, ga a na tsebe. Motho o tlhoka kutlo fa ka tsela nngwe ditsebe di le bokoa di sa utlwe. Ka malatsi a jale, motho wa go nna jalo go ne go twe ke susu. jaanong malatsing ano ga twe ke motlhokakutlo.,

Go wela re re, go lolamisa Setswana, a polelo e se re’….ba sa kgwe mathe.’ A e re ba sa kgale mathe ganong. Gape e se re’…..motho o mongwe. Fa, e re,’…..motho yo mongwe.’ Ka mpho a e se re, ‘…..mpho e o…..’ mme e re,…..mpho eo….’ Bana bone a go twe ga ba na tsebe e seng ‘…..ba tlhoka kutlo.’ Go nne gone.