Statutu di papiamentu
Oji, N ta ben papia di statutu di papiamentu, fokandu isensialmenti na se statutu na ilha di Korasau – ilha maior i mas populozu di arkipelagu ABC (Aruba, Boner i Coraçao).
Inisialmenti, era isensialmenti skravus ki ta papiaba papiamentu. Pusivelmenti, skravus kabuverdianu, sima dja N rifiri na un di nhas ensaiu anterior sobri orijen di papiamentu. Istu e, inisialmenti era skravus kriolu kabuverdianu ki Judeus Safardita leba diretamenti di li di Kabu Verdi o indiretamenti atraves di Pernanbuku (enton Novu Olanda), ki ta papiaba papiamentu. Isu a partir di 1654, kuandu Purtugal rikapitura enton Novu Olanda (atual Pernanbuku) di Olanda.
Mas, ku tenpu, jeneralidadi di populason di Korasau (inkluindu, purtantu, Judeus Safardita) fika ta papia papiamentu. Judeus Safardita era riku.
Dja na sekulu XVIII, nu ta atxa primerus skritu na papiamentu, skritus di punhu di Judeus Safardita.
Na sekulu XIX, papiamentu komesa nxinadu na skolas. Na altura, ta predominaba skolas di Igrejas. Nes sekulu inda, ta sai primeru jornal na papiamentu, ku nomi “Sivilizadu” (sic).
Isu signifika ma desdi senpri ka tevi, di parti di autoridadis olandes, un pulitika di diaboliza papiamentu. Purtantu, kontrariu di kel ki kontese li na Kabu Verdi undi autoridadis purtuges tevi un pulitika di diaboliza kriolu kabuverdianu, dizignadamenti a partir di sekulu XIX.
Pur isu, oji nu ta atxa papiamentu komu lingua ofisial di ilha di Korasau ku ilha di Aruba. I tanbe Guvernu Olandes ta rikonhese papiamentu na ilha di Boner. Oji, nu ta atxa papiamentu na skolas primariu i sikundariu, na atividadi pulitiku... Enfin, papiamentu ten plenu integrason na sosiedadi di arkipelagu ABC.
I ti ki nu ben konpara statutu di papiamentu ku statutu di kriolu kabuverdianu (2 kriolu irmon), nu ta fika tristi.
Nos tristeza ta aumenta ti ki nu leba en konta numeru di utentis di es 2 kriolu. Sigundu ultimus dadu ki N odja na Ethnologue ka dura li, papiamentu ten, en termus di rizidentis, 200 i tal mil falanti. Ti ki nu inklui ses diaspura i utentis di papiamentu komu sigundu lingua, numeru di utentis di papiamentu ta ba pa serka di 340 mil falanti. Kriolu kabuverdianu ten, en termus di rizidentis, serka di meiu milhon di falantis. Ti ki nu inklui diaspura, ta ba pa serka di 1 milhon di falantis di kriolu kabuverdianu. Si nu inklui utentis di kriolu bisau-giniensi (komu lingua maternu i komu sigundu lingua) i di kriolu di Kazamansa, nu ta txiga 2 milhon di utentis di kriolus di Altu Gine. I nu pode inklui es otus 2 kriolu pabia ta izisti interkonprienson entri es kriolus (kabuverdianu, bisau-giniensi i kriolu di Kazamansa). Enfin, un kriolu ki serka di 2 milhon di algen ta ntende, ka e plenamenti ofisial, enkuantu un otu kriolu ki serka di 340 mil algen ta ntende, e plenamenti ofisial. Isu e duedu!
Si nu ben toma en konta ma arkipelagu ABC ka e un pais indipendenti, mas sin, un teritoriu sob soberania di Olanda, e kazu pa nu fika inda mas tristi ku statutu di nos kriolu.
Fora kel la, nos kriolu e na poku na poku mas antigu ki papiamentu pa serka di 2 sekulu. Purtantu, gramatikalmenti nos kriolu e mas konsolidadu ki papiamentu, istu e, ses regra gramatikal e mas klaru, sigidu ku mas konsistensia. Alias, trokadu antiguidadi di kriolu kabuverdianu (un di kes mas antigu kriolu, sinon mesmu mas antigu kriolu di atualidadi), nos kriolu ten un monti di invistigadoris stranjeru. Di lonji mas txeu ki invistigadoris kabuverdianu.
Tudu isu signifika ma nu debe matuta, pa nu da nos lingua otu statutu konsentaniu ku nos kondison di povu soberanu, konsentaniu ku numeru di utentis di nos lingua, konsentaniu ku faktu di nos lingua ser di kes mas antigu kriolu di atualidadi.
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera