Saumi na Vakatataro ni Lewenivanua
Me vaka ni sa roro voleka tiko mai na veidigidigi levu, e levu sara na vosa kei na veivakacacani era sa vakayacora tiko eso na dau ni politiki me baleta na veiqaravi e vakayacora tiko na matanitu. Ia, e tu na nodra lomatarotaro kei na kauwai na lewenivanua mai na veika eso era dau rogoca, ka ra qai dau kauta cake vua na iliuliu ni matanitu o Voreqe Bainimarama me sauma na nodra vakatataro.
E toka oqori e ra na nodra vakatataro na lewenivanua, kei na veika e sauma ka sa vakamatata-taka mai na turaga na Paraiminisita.
Ni vakamacalataka mada na tubu vakasauri ni iyaya kei na ituvatuva
ni Matanitu me vukea na lewenivanua, vakabibi o ira na dravudravua kei ira era sega ni rawa-ka vinaka?
E bibi meda kila, nira sa tekivu tubu na isau ni iyaya e vuravura ena yabaki sa oti ka vu mai ena tubu ni isau e lavaki ena wavu kei na isau ni vakacavacava ni ivoli era usa tiko ena veiyasai vuravura.
Na leqa qo e tara na vuravura taucoko baleta ni sa sega ni ceguva rawa na ivoli na gagadre ni lewenivanua. Sa qai kuria na leqa qo na nodrau veivaluvaluti tiko o Rusia kei Ukraine.
Na isau ni waiwai, sa tiko sara ena $100 na dola na ilavo ni Merika dua na dramu. Sa tubu talega na isau ni witi kei na ivoli tale eso.
Ni tubu ga na isau ni iyaya e vuravura ena vakavuna me tubu talega na isau ena noda vanua.
Ena vula o Maji, sa lutu sara kina 4.7 na pasede na inflation rate, qo na iwalewale ni kena cakacakataki na isau ni veivoli ena loma ni dua na yabaki. E qai kena ikuri, ni sega ni vakatau vei keda na isau ni veivoli mai vanuatani.
E namaki tiko ni na tubu tale na isau ni iyaya ena vica na vula veitaravi qo.
E namaki ni na lutu na isau ni veivoli ena dua na yabaki kina 4.5 na pasede ena 2022, lutu kina 3 na pasede ena 2023 ka lutu sara kina 2.6 na pasede ena 2024.
Me walia na leqa oqo, na nomuni Matanitu sa vakarautaka e vica na tikina ena iTuvatuva Vou Vakailavo ni 2021-2022 me vukea na noda sotava na dredre ni bula vakailavo sa tu qo e matada.
VEISAU (VAT)
ENA VAKACAVACAVA
Sa na sega ni saumi na vakacavacava (VAT) ni 21 na kakana e vakayagataki ena veisiga, me vaka na suka, falawa, raisi, dhal, ti, pateta, varasa, garlic, tini-ika, waiwai ni kana, masima, sucu, sucu pauta, medra sucu na gone, sovu, sovu pauta, pepa ni vale-lailai, wainimate ni masibati, sanitary pads kei na karasini.
LUTU NA VAKACAVACAVA WAIWAI NI IDINI
Na isau ni dua na dramu waiwai se bera ni tavuloni sa tiko ena 100 na dola na ilavo ni Merika dua na dramu, ka namaki me na tubu tale ena loma ni vica na vula mai qo.
Na kena revurevu ena vakilai ena isau ni vodovodo, na cicivaki bisinisi ka na vaka-malu-malumutaka talega na bula vakailavo ni Matanitu.
Me vukea na tubu qori, na Matanitu sa kauta laivi na 20 na sede e dau lavaki ena dua na lita.
VAKABULABULA NI QELE
NI
Se bera na COVID, a tiko ena $45 e dua na taga na isau ni vaka-bulabula ni qele, ena gauna qo sa tu sara ena $80 dua na taga.
Na Matanitu sa qai vakarautaka e $9.7 na Milioni kina Tabacakacaka ni Suka me veivuke ena tikina oqo. E kena ibalebale nira na sauma tikoga na dauteitei e $20 dua na taga, ia na Matanitu sa na qai sauma na $60.
VEIVUKE NI LIVALIVA
Na Matanitu e vakarautaka e $13.2 na Milioni ena yabaki qo me vukei ira na lewenivanua era sega ni rawa-ka vinaka.
Qo vei ira na lailai mai na $30,000 na kedra isau, na Matanitu ena sauma na imatai ni 100kwh (kilowatt-hour) era vaka-yagataka.
Ena gauna qo sara vukei tiko kina e rauta ni 59-na-udolu na lewenivanua ena veivula.
Na Matanitu e vukei ira talega na bisinisi lailai (MSME) ka vakarautaka e 2 na Milioni ena yabaki vakailavo oqo.
ISAU NI TAMATA CAKACAKA
Na Matanitu qo sa qai vaka-deitaka na idavodavo ni nodra saumi na tamata cakacaka e Viti.
Sa vakatolu na nona tosoya cake tiko na isau ni tamata cakacaka. Mai na 2014, sa vaka-deitaki me isau lailai duadua ni tamata cakacaka e $2 dua na yauwa, ka tubu kina $2.32 ena 2015 ka tubu sara kina $2.68 ena 2017.
E keitou na laveta na isau ni tamata cakacaka kina 4 na dola dua na yauwa, ia ena vaka-itagede-taki : Na imatai ni tubu kina $3.01 dua na yauwa me tekivu ena imatai ni Epereli.
Ena tubu kina $3.34 dua na yauwa ena imatai ni Julai 2022.
E na tubu tale kina $3.67 dua na yauwa ena matai ni Okotova 2022, ka $4.00 dua na yauwa ena Janueri ni 2023.
VEIVUKE VEI IRA NA SEGA VAKACAKACAKATAKI
NI
Ena sasaga mera vukei na vakaleqai vaka-cakacaka ena gauna ni COVID, na Matanitu kei na Matabose ni iLavo Musuki (FNPF) e rau solia na galala mera vukei ena veimacawa rua na tamata cakacaka, ka ra taura tiko e $220.
E via $205 na Milioni e vaka-yagataka na Matanitu mera vukei kina e rauta ni 69-na-udolu na lewenivanua.
E vaka-rautaka talega na Matanitu e 225 na Milioni ena veivuke vakailavo vei ira na lewenivanua (dua na iwasewase ni $90, rua na iwasewase ni $50 ka rua talega na iwasewase ni $360), ka sivia na 400,000 na lewenivanua era vukei kina.
E via $430 na Milioni na ilavo ni veivuke a vakarautaka na Matanitu ena gauna e veitauvi tiko kina na COVID-19.
Era sa cakacaka tale na lewenivanua ka sa tubu vakamalua na rawaka vakailavo ni Matanitu.
Sa tiko na ituvatuva mera na vukei ena $100 na lewenivanua era sega ni se kune cakacaka mai Vanua Levu. Qori sa tiko ena iTuvatuva Vakailavo ni 2021-2022 ka vaka-rautaki kina e 20 na Milioni na Dola.
Me kena ikuri, ena soli talega ena yabaki qo e $50 me ikuri ni veivuke vei kemuni na tauri ilavo tiko ena social welfare. Ena vaka-ikuritaki ga vakadua
ILAVO MUSUKI
E vakamacalataka o Dr. Wadan Narsey na lewa me vakalailaitaki na lavo musuki ni FNPF e vakavuna me yali kina e FJ$300 na Milioni ena loma ni rua na yabaki sa oti. Ni veidutaitaki kina kena vakatuburi na ilavo qo e FNPF, na levu taucoko ni lavo e vakayali yavutaki ena 5 na pasede ni tubu ena loma ni 20 na yabaki, ena via volekata na FJ$2 na Bilioni. Qo e itukutuku veivakurabuitaki ka na vakilai na kena vinaka vei keda kece. Ni rawa ni vakamacala mada ena tikina qo?
O Professor Narsey e guilecava me vakaraitaka ni noqu Matanitu e vakavuna me tubu na lavo musuki ni tamata cakacaka kina FNPF mai na walu na pasede kina 10 na pasede ena 2015, me yaga vei ira na lewe ni FNPF.
Mai na 2015, o ira na dau ni veivakacakacakataki era sauma e levu na ilavo kina FNPF ena vuku ni rua na pasede na tubu, ni veidutaitaki kina veika era rawata mai na vakalailaitaki ni musumusu.
E kila vakavinaka tu o Professor Narsey na veika qo, ia e sega ni via tukuna kina e dua na ka.
Na dina ni tukutuku qo, ni cala na nona fika. E tukuna ni vakalailaitaki ni lavo musuki kina FNPF e vakavuna me yali e $300 na Milioni ena loma ni rua na yabaki. Ia, na fika qori e rawati ga kevaka e tautauvata na levu ni lavo e rau musuka, o tamata cakacaka kei koya na dau ni veivakacakacakataki kina FNPF, me vaka na kena ivakarau ena loma ni dua na yabaki.
Eda kila kece ni sega ni dina na itukutuku ya. Ena gauna e veidewavi kina na COVID, e levu vei keda e sega ni cakacaka, levu e musu na nodra auwa ni cakacaka.
E sega ni rawa vei ira na lewe ni FNPF mera na musuka tiko na ilavo vata qori kina nodra dui akaude me vaka na kena ivakarau ni bera na mate-taka.
Na nona ivakamacala o Professor Narsey e vakaraitaka na lailai ni nona kila na bibi ni COVID kei na kena revurevu kina bisinisi kei na bula vakailavo ni noda vanua, vakabibi vei ira na dau ni veivakacakacakataki.
E sega ni kawaitaka o koya, nina rawa me saumi na vakacavacava ni tamata cakacaka kevaka e toso vakavinaka tiko na bisinisi, ka tokoni mai na Matanitu.
Ena sega ni rawa mo vukea na bisinisi kevaka o vakalevutaka na nodra musumusu ena gauna ni nodra leqa.
Qori na vuna e vakalailaitaki kina na lavo musuki ni FNPF: matai, me levu na ilavo era veisaumitaka na tamata cakacaka, kena ikarua, me vukei ira na bisinisi mera maroroi lavo me rawa nira dola tiko kina.
Ena veivuke ni noqu Matanitu, sa rawa vei ira na bisinisi mera sotava na leqa ni mate-taka, vakabibi ena nodra veisaumitaki tiko na tamata cakacaka.
Na vakalailaitaki ni lavo musuki ni FNPF e tiki ni tuvatuva levu ni kena maroroi na bula vakailavo ni noda vanua ena gauna ni COVID.
Oqo e oka kina na $430 na Milioni na veivuke vei ira e vakaleqai na nodra cakacaka, na saumi ni dinau ena veibaqe, na Stronger Together Job Support Scheme, na vakalailaitaki ni vakacavacava ena 1,600 na iyaya me rawa ni lutu na kena isau ka voli vakarawarawa, na veivuke ni COVID-19 Recovery Credit Guarantee scheme kei na levu tale.
A kacivaki ni sogo na National Kidney Centre e Nadera baleta ni a leqa na kena misini. E levu na lewenivanua era vakayagataka na veiqaravi qo ka sau-levu, vakabibi vei ira na dravudravua. Kerea e dua na nomuni vakamacala ena tuvatuva ni Matanitu ena kena wali na leqa qo, kei na nodra vukei na lewenivanua era gadreva na veivuke.
E matata tiko kina Matanitu na veiqaravi qo, ka sa vakarautaki oti e dua na ituvatuva ena nodra qaravi na tauvimate, ni bera ni sogo na Kidney Centre.
Au a dolava ena yabaki sa oti na valenibula vou qo, ka vakarautaki me baleta na nomuni qaravi vakavinaka na lewenivanua oni tauvimate ni ivi (kidney).
Na noqu Matanitu e isevu ni matanitu me kawaitaki kemuni na tauvimate ni ivi. Ka vakarautaki na veiqaravi ni Tabana ni Bula moni qaravi kina vakavinaka na lewenivanua oni gadreva na veivuke.
Na valenibula levu na CWM kei na valenibula mai Lautoka e rau vakarautaka na veiqaravi ni acute dialysis services, ia, na National Kidney Centre e qarava na kisi ni chronic kei na prolonged kidney illness.
Keitou sa vakalailaitaka na isau ni veiqaravi ena vei yabaki sa oti, me rawa ni oni vakayagataka na kena veiqaravi ka vakarautaki ena tuvatuva vakailavo ni 2021-2022 e $1.5 na Milioni me vakayagataki kina.
Ni a tukuna ni sogo na valenibula baleta na leqa ni misini.
Qori e dina taucoko, kau gadreva meu vakamacalataka na veika a yaco.
Ena Sigatabu na ika 24 ni Evereli 2022, na Tabacakacaka ni Bula a sogota na Fiji National Kidney Center e Nadera, e raica na vuniwai ni ivi na Reverse Osmosis se na misini ni RO era sega ni cakacaka vakavinaka.
Ena Nadera Kidney Centre, e tiko kina e 3 na misini ni RO kei na 2 na RO me solia na wai kina 10 na dialysis machines, ka dua tale na misini me na qai vakayagataki ena gauna e gadrevi kina.
Na sasaga ni kena vakavinakataki na misini vei ratou na kena dau e Viti ka wili kina na vakasala ni Engineer mai Niusiladi ka solia mai na misini, e sega ni mai vakavotukana baleta ni a sega ni vakavinakataki rawa kina na misini.
Mani veitalanoa na Tabacakacaka ni Bula me kau mai kina noda vanua na Engineer mai Niusiladi, ni bibi na veiqaravi e gadrevi tiko qo.
E tukutuku marautaki nira sa yaco mai kina noda vanua na Engineer ena vica na siga sa oti mera mai raica na RO machines.
Ni oti na nodratou veiqaravi, era na veivakavulici vei ira na Vakailesilesi ni Tabana ni Bula, na biomedical team kei ira era qarava na dialysis.
Sa vakarautaki oti na ituvatuva vei ira na 28 na tauvimate ka ra qaravi ena National Kidney Centre.
Era sa qaravi tiko ena Kidney Foundation ena gauna qo.
Na isau ni veiqaravi ena Kidney
Foundation e $220, ia e vakarautaki na veivuke me sauma o tauvimate e $70, na vo ni $150 ena saumi mai na scheme ni veivuke.
Qo e tautauvata kei na isau ni veiqaravi mai na yasayasa vaka-Ra, ka ra sauma na tauvimate vei ira na veikabani era dau vakarautaka na veiqaravi qo, e $200-$220 dua na gauna ni nodra qaravi.
E raica na Tabacakacaka ni Bula ni 6 mai na 28 na tauvimate era sega ni rawa ni sauma na $70 ka ra sa vakuwai kina.
Ia, na Tabacakacaka ni Bula ena solia kina Kidney Foundation na iyaya ni veiqaravi e gadrevi mera vukei kina, me ikuri ni nodra vukei mai na subsidy payment.
Era sa laki cakacaka kina National Kidney Centre na nasi mai na Tabacakacaka ni Bula mera veivuke ena nodra qaravi na tauvimate ka ra vakacurumi yani.
Qo me rawa nira tomana tikoga na nodra qaravi na tauvimate era curu yani, mera vakamuria tikoga na nodra ituvatuva ni qaravi vakavalenibula.
Na ituvatuva qo e sega ni tuvatuva dei. Ena dolava tale na Tabacakacaka ni Bula na veiqaravi e Nadera National Kidney Centre ena gauna sa vakavinakataki kina na misini ka laurai nira cakacaka vakavinaka.
Na National Federation Party (NFP) kei na People’s Alliance Party e rau sainitaka na MOU me rau cakacakavata ena veidigidigi. Era sa tukuna tiko na veisoqosoqo vakapolitiki nina sega ni rawa vua e dua na isoqosoqo me winitaka vaka ikoya na veidigidigi. Na cava na nomuni rai ena veika qo?
Au via vakaraitaka ni Yavu ni Vakavulewa ni noda vanua e solia tu na galala vei keda, kevaka eda via duri ena veidigidigi.
E sega ni dua na tamata me vakabibitaki se me vakuwai.
Na noda vanua e solia na galala qori ka dolava tu na sasaga vei keda kece eda gumatua, me laurai na vua ni noda cakacaka vakaukauwa.
Eso na isoqosoqo vakapolitiki era sa vakayalolailaitaki ira na nodra dauniveitokoni, ena nodra cakacaka vata kei na veisoqosoqo vakapolitiki tale eso, ni bera na veidigidigi.
So era tauca na vakatulewa qo ena nodra rere nira na sega ni rawa ni qaqa kevaka era duri ga vakataki ira, mera liutaka na matanitu. Ia qori sa nodra lewa ga.
Au na sega ni rawa niu vakamacala ena nodra vakatulewa kei na nodra nuiqawaqawa.
Ia au na rawa niu vakamacala ga ena noqu veiliutaki ka sa vakayabaki mai qo na noqu qarava tiko, kau rawa ni vakamacalataka na veika sa rawati kina.
O ira era na digitaki mera veiliutaki, e dodonu mera vulica taumada na veiqaravi ena yalodina.
Au vakabauta niu sa qaravi kemuni na lewenivanua ena yalo dina, ena noqu igu, kei na noqu yalo vinaka kece.
Sa rawata o Viti e levu sara na cavu isausau ena noqu veiliutaki, oka kina na ciwa na yabaki ni tubu ni bula vakailavo, ka sega ni se bau rawati vakadua ena noda vanua.
Na World Bank e ripote taka ni lutu na dravudravua ena noda vanua kina tagede ka sega ni se bau yacovi ena veigauna sa oti.
Na ta ni gaunisala ena veivanua e sega ni rawa ni yacovi, na vakadrodroi ni wai kei na vei vakalivalivataki kina veiyasai Viti, na saumi ni vuli kei na laveti ni kena tagede me veiganiti kei na itagede mai vanuatani, na tubu ni vakaduri bisinisi kei na nomuni tiko bulabula.
Kemuni na lewenivanua oni na kila vakavinaka na Matanitu e veiqaravi ena dina, ia so era vosa ga me rogolevu ka sega ni wali na uto ni leqa.
Au sa sureti kemuni na lewenivanua moni lai toqa na nomuni digidigi ena gauna ni veidigidigi.
Digitaka donu na nomu mata kina Palemedi. Digitaka na iliuliu ka sa vakadinadinataki na nona cakacaka.
E vakamacalataka o Biman Prasad ni sa via 50 na pasede ni lewenivanua i Viti era bula tu vakadravudravua. Ia, na Baqe kei Vuravura (World Bank) e vakaraitaka ni tiko ga ena 24.1 na pasede me vakatautauvatataki kei na 29.9 na pasede ena 2019-20. Ni vakamacalataka mada na leqa qo kei na ituvatuva ni Matanitu me walia na bula dravudravua ena noda vanua?
Ena dina na ivakamacala kevaka e tiko na vakadinadina ka tiko talega na fika me tokona na ile o vakaraitaka tiko.
E sega ni vakarautaka mai o Biman Prasad na vakadinadina ni nona itukutuku.
Na World Bank e vakayacora na vakadidike ka vakarautaka na fika me salavata kei na ivakamacala e solia.
Qori na vanua e rau duidui kina kei na itukutuku i Prasad.
Na leqa ni dravudravua e tara na vuravura taucoko ka sega ni vakuwai kina o Viti.
Na vakasokumuni tukutuku me baleta na rawa-ka vakailavo ni veivuvale e vakayacori ni oti e va na yabaki ka maroroi vinaka tu na kena itukutuku.
E sega ni cakitaki na bula dravudravua ena noda vanua, ia na Matanitu e sega vakadua ni vakamamadataka na sasaga ni kena valuti na bula dravudravua ena noda vanua.
Qo na dina me baleta na dravudravua i Viti; e vakadeitaka na ripote ni vakadidike ni World Bank ni sa lutu kina 24.1 na pasede na dravudravua i Viti me vakatauvatani kina 35.0 na pasede e tiko ena ripote ni Fiji Bureau of Statistics ena 2002-2003.
Sa lutu na iwiliwili ni bula dravudravua ena loma ni 20 na yabaki sa oti.
E dina ni sa lutu na iwiliwili ni dravudravua ia na Matanitu e sega vakadua ni cegu ena nona vakarautaka tiko na ituvatuva me valuta vakadua kina na bula dravudravua.
Na revurevu ni draki veisau kei na COVID-19 e vakaleqa tale na bula dravudravua ena noda vanua.
Sa dodonu me vakarautaki na iwali donu ni leqa me rawa ni valuti na dravudravua ka vukea na bula vakailavo ni vuvale kei na bula vakailavo ni Matanitu.
Ena sasaga me valuti na dravudravua, na Matanitu sa cakacakataka me davo na isau ni tamata cakacaka ena 4 na dola dua na yauwa ka bokoci talega na vakacavacava ni 21 na ivoli e vakayagataki ena veisiga.
Sa tiko na veivuke ni Matanitu me baleti ira na marama, gone, o ira e vakaleqai tu na ituvaki ni yagodra, itaba qase kei ira na dravudravua.
E dina ni mai malumalumu na bula vakailavo, ia na nomuni Matanitu e tosoya cake tale na ivotavota vakailavo kina Tabacakacaka ni Marama, Gone kei na valuti ni Dravudravua kina $113.4 na milioni. E sivia na 86,000 na vuvale kei na lewenivanua era vukei kina.
Ena loma ni 7 na yabaki sa oti, e $223 na milioni e vakarautaki kina Poverty Benefit Scheme; $50 Million ena Care & Protection Allowance; $258 na Milioni kina Social Pension Scheme; $7.3 na Milioni kina Rural Pregnant Mother Scheme; ka $1 na Milioni me baleta na kama.
Ena loma ni 5 na yabaki sa oti, e vakarautaki e $40.4 na Milioni me baleti ira na vakaleqai na ituvaki ni yagodra ka $35.2 na Milioni me baleta na vodovodo ni basi.
E dodonu moni kila ni Matanitu ni FijiFirst e qai raica me vakarautaki na veivuke ka vakatabakidua vei ira na itabaqase kei ira na vakaleqai tu na ituvaki ni yagodra. E vakarautaka talega na veivuke me baleta na tikite ni voli kakana kei na nodra qaravi na marama bukete ena taudaku ni korolelevu.
Na nomuni Matanitu e vakarawarawataka na veiqaravi ka vakarautaka talega na veivuke ni vodovodo vei ira na itabaqase kei ira na vakaleqai na ituvaki ni yagodra. E vakarautaka talega na Social Assistance Policy ena gauna ni leqa tubukoso.
Na Matanitu e raica mera vukei tiko na lewenivanua ena veivula. Sa tubu tale na ilavo ni veivuke ka vakarautaki talega eso na porokaramu ni veivuke vovou.
Ena gauna ni COVID, na Matanitu a vakarautaka na veivuke vakailavo vei ira na sega tu ni cakacaka. Ka veikauyaki talega na kakana vei ira na tauvimate era qaravi tu ga e vale.
Na Matanitu rau sa cakacakavata kei na Fiji Care Insurance Limited, mera inisuataki na lewenivanua era dau vakaleqai vakarawarawa.
Era lewena o ira kece era vukei tiko ena porokaramu ni social welfare. Me yacova mai na ika 31 ni Maji 2022, sa 20.9 na Milioni na dola na ilavo ni inisua sa wasei vei ira na 16,689 na vola kerekere mai.
E 40,000 na vuvale era vukei ni oti na cagilaba o Winston, ka vakayagataki e $127.8 na Milioni me vaka-vinaka-taki se tara tale kina na nodra vale na lewenivanua era vakaleqai ena cagilaba.
E vakarautaki e $24.8 na Milioni na Dola mera vukei kina na 40,000 na lewenivanua era vukei tiko ena social welfare.
Na Matanitu e vakarautaka talega e $220 na Milioni me tara tale kina na koronivuli.
E raica na Matanitu ni dua na bolebole levu e tiko ena nodra vaka-duidui-taki na marama ena cakacaka ni vakavure ilavo -- sa qai vakatuburi kina 300 na pasede na ivotavota vakailavo me baleti ira na marama.
Ena loma ni va na yabaki sa oti, na Matanitu e vakarautaka e 2 na Milioni na Dola kina National Women’s Expo, qo e vukei ira na marama ena taudaku ni Matanitu mera maketetaka kina na nodra ivoli.
Sa sivia na 50 na soqosoqo ni marama sa vukea na Matanitu ena sasaga mera vakavure ilavo.
Na Matanitu e vukei ira na valeqai tu na ituvaki ni yagodra, e vakarautaka e $15,000 ena gauna e tekivutaka kina ena 2018.
Me yacova mai qo sa via e $2 na Milioni na Dola e vagolei ena nodra vukei na lewenivanua e vakaleqai na ituvaki ni yagodra.