‘Ni Kua ni Rawai Rawarawa’
Liuliu Ni Matanitu
Ni sa bula vinaka na turaga bale, na marama bale, ni bula vinaka talega na turaga, marama, cauravou, goneyalewa, kei kemuni na luveda, oni dau taleitaka na vakarorogo ena noda gauna vakamacawa.
Ni bula vinaka talega na iliuliu ni noda Lotu e Viti kei Rotuma.
Au sa vakavinavinakataka vakalevu na itavi bibi oni qarava tiko ena cabori ni noda vanua vua na noda Kalou.
Sa itakele levu ni noda sasabai na noda masulaka tiko na noda vanua. Me bula o Viti, me toso tiko ga i liu.
Ena yabaki oqo sa qaravi oti na bose ni yasana o Serua, Namosi, Cakaudrove kei Nadroga/Navosa, kau sa vakamacalataka na veivakatorocaketaki sa qarava tiko na nomuni matanitu kina veiyasana.
Na matanitu ena sega ni vakadua ni guce ena nona qaravi kemuni na lewenivanua.
Ena taura ga na veiliutaki vinaka me raibasikata na bolebole ka vakavinakataka na bula ni lewenivanua.
Qori na iwalewale ni veiqaravi sa vakayacora tiko na nomuni matanitu me tekivu mai na 2007.
Sa yacova na veikoro na gaunisala, na livaliva, na vakadrodroi ni wai savasava kei na veigacagaca ni veivakatorocaketaki.
E vakilai e Viti raraba na cakacaka ni veivakatorocaketaki e qarava na matanitu.
E sega ni rawarawa na itavi qori. E keitou sotava na dredre. E sega vakadua ni takali e mataqu na nomuni qaravi na lewenivanua.
Ia, sa na qai vakatau ena cavuikalawa tarava na vanua me mua kina o Viti.
IVADI VAKAPOLITIKI
Ena sega ni vakataotaka na tatadra ni matanitu na ivadi vakapolitiki era sa rogo tiko.
Sa dau kena ivakarau tu mai, ni voleka ga na veidigidigi, eso era via duri tale ka so era via vaqaqacotaka tale na nodra itutu vakapolitiki.
A vakaraitaka o Ro Filipe Tuisawau ena dabe ni palimedi ni se lailai sara na ka e cakava na noqu matanitu vei keda na itaukei.
Na mataqali vosa qori e dau vakavurea na tiko yavavala.
E sega ni macala se vuravura cava e tiko kina o Ro Filipe.
Ia, qori na nodra itovo ni rai na lewe vica era sa rawati ira tu vakavinaka. Era saga ga na veika me baleti ira ga.
Era sega ni kauwaitaka na tiko vinaka ni lewenivanua raraba.
Na matanitu qo, e vakayacora na veika e se bera vakadua ni bau qarava e dua tale na matanitu me rokovi kina na noda dodonu na iTaukei.
E liu, se kaukauwa sara na veivakaduiduitaki ka ra vakayalia e so na iTaukei na kedra qele, ka a tarai vakaukauwa mai vei ira.
Me yacova mai e daidai, se ciqoma tikoga na noqu valenivolavola na kudru ni iTaukei ka ra vakabauta nira a vakaduiduitaki ena gauna vakoloni.
Ia, na matanitu ena sega ni rawa ni dolava tale baleta nira sa okati tu mera itukutuku qara i bulu. Ena rawa ni vakavuna na tiko yavavala kevaka me vaqaqai tale.
Au tukuna na itukutuku qori baleta na ulutaga ni qele e ka bibi vei keda na iTaukei.
Kevaka me vakatau vei au, au na solia eso na tiki ni qele qori vei ira na kena itaukei dina, me vakataki ira mai Suvavou, ka ra taukena tu na tiki ni qele sa dabe tiko kina na koroturaga ena gauna qo.
E dau vakamosi yalo dina na kedra italanoa.
Ena vuku ni veiqaravi e yaga raraba, a tokitaki ira kina na matanitu vakoloni ena gauna ya.
Ena vukui Viti, era a toki kina na lewenikoro o Suvavou. Era a vakanadakuya na veika era vakamareqeta.
E levu na italanoa vaqori ena veiyasai Viti. E matata vinaka tu na vidavidai ni qele i Viti, na qele ni itaukei, na qele ni matanitu kei na qele volivakadua.
E 90 na pasede na qele i Viti era qele vakaitaukei ka 10 na pasede na qele ni matanitu kei na qele volivakadua.
Ia, e rawa ni veivakacalai na itukutuku qori baleta na 10 na pasede ni qele qori, era rawa ni vakatokai me qele uro baleta nira dabe tiko kina na taoni, vanua ni veivoli, na vanua ni buliyaya ka ra qele vinaka ni teitei.
E tiko sara i cake na isau ni qele qori. Sa na sega ni rawa nida veibataka na iwalewale ni kena wasewasei na keda qele.
Ia, ena rawa nida vakataroga na levu ni qele era tiko ena iwasewase qori.
Kevaka mera bula tale mai na
mate, era na qai rawa ni sauma beka na noda lomatarotaro.
E vakadinadinataki vakaivola, ni kena veisautaki vakadua na qele ni iTaukei e vakatau tu ena gagadre ni veiliutaki vakoloni ena gauna oya. Eso na qele e veisautaki me sa qele ni matanitu ka so era Crown Grants so tale era Native Grants.
Ena gauna qo, na matanitu sa vuli mai ena veika sa yaco oti me rawa ni qai vakatulewataka vakamatau na veika me baleta na qele ni iTaukei.
Kevaka eda na sega ni vuli mai ena veika sa yaco oti, ena sega vakadua ni tudei na bula vakailavo ni noda vanua.
Au na sega ni vakatara me yaco tale na veika qori baleta nida sa taracake tiko mai na noda vanua ena dua na gauna balavu.
TUVATUVA NI MATANITU BALETA NA QELE
ME
E bibi ena gauna qo me taqomaki ka maroroi vinaka na qele ni iTaukei.
Mai na 2007, na nomuni matanitu sa vakarautaka na ituvatuva me taqomaka na keda qele na itaukei– me tawamudu.
Sa veisautaki na tiki ni lawa ni Qele ni Matanitu ka dau vakatara tu na veisolisoli se land swap.
E matata vinaka tu ni a vakayali e so na qele ni taukei ena land swap ena veiliutaki ni SVT kei na SDL.
Eso na itaukei ni qele mai Nadi kei Nadroga era vakayalia vakadua na kedra qele – Denarau kei Momi.
Eso era se tagica tiko ga qo na kedra qele.
Ia, sa sega ni caka rawa kina e dua na ka baleta ni sa vauci tu vakalawa.
Na matanitu qo sa qai mai bokoca laivi na tikina qori ka taqomaka vakadua na keda qele.
E dua na veivuke ena Tabakacakacaka ni Qele ka vakatokai vakavalagi na buy-back scheme.
Eso na qele a kau laivi mai vei ira na kena itaukei sa vakasukai tale vei ira ena ituvatuva qo.
Au a lai vakasukara na kedratou
qele na Yavusa Waidau ena koro o Navuloa mai Ovalau, e 473 na eka ena Julai ni 2020.
Na Yavusa Waidau e dua vei ira na itaukei ni qele e Viti a vakasukai vakavinaka vei ira na kedra ena ituvatuva ni Freehold Buy-back Scheme ka vakarautaka na matanitu ena vica na yabaki sa oti.
A vaka tale ga kina na Yavusa Vugalei mai Kasavu, Yavusa Waivunia mai Cakaudrove, kei na Yavusa Nasuva mai Taveuni, a vakasukai na kedra qele ena ituvatuva qo.
Na qele a taura na matanitu vakoloni sa suka tale vei ira na itaukei ni qele ka na sega vakadua ni na qai veisautaki tale vakadua.
E dua tale na ituvatuva ni matanitu na Land Bank.
E kena inaki me solia na digidigi vei ira na itaukei ni qele, mera lisitaka na kedra qele ina Tabacakacaka ni Qele me vaka ga e vakayacori tiko ena Matabose ni Qele Maroroi ni iTaukei.
Ia, sa levu sara na itukutuku lasu e tukuni tiko me baleta na Land Bank – na itukutuku lasu me vakarerei kemuni na itaukei ni qele.
Ia, sa levu na itaukei ni qele era sa vakila na vinaka ni Land Bank.
Me vaka na Tokatoka Vunamasei mai Saunaka/ Nadi, e ratou wasewasea e 17 na eka na qele me vakarautaki kina e 77 na tikiniqele me baleta na veivakavaletaki mai Legalega, Nadi.
Qo e vukea tale ga na tatadra ni matanitu me baleta na nodra taukena na nodra vale na lewenivanua kei na sasaga ni veivakatorocaketaki e lewai matau.
Se bera vakadua ni bau taqomaki vinaka na qele ni iTaukei, me vaka sa qai vakayacori tu ena gauna qo.
E taqomaki vinaka tu na qele, e sega ni dua na tikina ena kau laivi ena sega tale ga ni dua na qele me vakayali vakadua.
Na Yavunivakavulewa, na lawa levu duadua ni matanitu e taqomaki tu kina na qele ni itaukei.
E qai vakadeitaka na Lawatu ni Qele ni iTaukei. Qori na dina me baleta na keda qele.
BOLEBOLE
Keitou sa walia rawa na bolebole era a rerevaka tu na veimatanitu.
Keitou vakayacora na veika qori me vukei na iTaukei ni qele kei ira na nodra kawa era na qai muri mai.
Era sa marautaka tale ga na itaukei ni qele na ivotavota ni ilavo era rawata mai na keli qereqere kei nuku e caka tiko ena nodra qele.
E sega ni dua na matanitu e se vakarautaka na ivakayaga vei ira na itaukei ni qele (se royalties) me vakayacora na matanitu qo.
Sa balavu mai na gauna na nodra vakuwai tu na itaukei ni qele ena ivakayaga me baleta na keli ni qereqere se nuku ena kedra tikiniqele.
E keitou raica ni dodonu me veisautaki ka keitou veisautaka ena gauna ni noqu veiliutaki.
Sa soli tale ga na bonisi vei ira na itaukei ni qele era solia na kedra qele me tei kina na paini, na veimatanitu sa oti era sega ni kauwai kina.
Au sa vosa vakamacala vakabalavu ena vuku ni keda qele baleta e levu na kena ivakamacala o ni na rogoca.
Ni kua ni rawai rawarawa. Au sa vakadeitaki kemuni ni se sega ni dua na kemuni qele e vakayali ena noqu veiliutaki, ena sega talega ni vakayali me vaka a cakava na matanitu nei Rabuka kei Qarase.
Ena rawa ni caka tale baleta ni sa tukuna oti o Sitiveni Rabuka ena dua na gauna ni Matanitu e dodonu me tara vakaukauwa na qele ni taukei.
Ni kua ni vakatara me yaco na veika qo. Sa noqu masu ni da na laveta tiko na noda vanua vua na tamada sa cecere sara me kua ni vakaruataki na cakacaka ni veivakalolomataki vei keda na itaukei ni qele.
Me vakalougatataki kemuni na Kalou. Ka me vakalougatataka na noda vanua.