‘E Levu na Bolebole e Sotavi ena noda Vanua’

Ni sa bula vinaka. Ena vica na macawa sa oti, au a vakaitavitaki au ena vica na Bose ni Yasana.

E dua ga na kena inaki, ena Yasana o Serua, Namosi, Cakaudrove, Nadroga-Navosa, Bua, kei Lau, oya me vakamacalataki na cakacaka ni vaka coko sa qarava tiko na Matanitu ni oti na rua na yabaki ni kena dewa na mate na COVID kei na cagilaba a tara na noda vanua.

Kevaka a sega ni vakatulewataka donu na Matanitu na iwalewale ni kena valuti na dewa ni mate, ke a ca sara na kena revurevu ena noda vanua.

Sa vakadinadinataki tu ena gauna qo, ni a donu na iwalewale keitou a taurivaka. Sa namaki kina me vakaruataki na tubu vakailavo ena yabaki veitaravi mai qo.

Era sa kune cakacaka tale na lewenivanua. Sa tomani tale na vei sokoyaki.

Ia, e ka bibi sara me vakilai ena bula ni lewenivanua taucoko na rawa ka vakailavo ni Matanitu. Ena sega ni vakaibalebale na tubu vakailavo kevaka era vakila tikoga na kena vinaka na lewe vica era sa rawati ira vinaka tu ena veikorolelevu.

Me vaka nida vakila vakatautauvata na revurevu ni COVID-19, sa dodonu talega meda vakaivotavota taucoko ena tubu vakailavo ni noda Matanitu.

Mai na gauna au cabeta kina na itutu vaka Paraiminisita, e levu na daunipolitiki era saqata na ivakarau ni noqu veiqaravi.

Era saqata na iwalewale ni neitou valuta na dewa ni mate na COVID. Ia, era sega vakadua ni rawai au mai na sasaga ni kena vakabulai na noda vanua mai na COVID-19.

Au liutaka tiko e dua na Matanitu era duavata na kena Minisita e sega nira vei-saqasaqa se mera nanumi ira ga era vakabibitaka na nomuni qaravi na lewenivanua.

E keitou gadreva me yacovi kemuni na veivakatorocaketaki baleta ni na tara cake na bula ni tamata yadua. E keitou gadreva me tiko na vakanuinui kina veisiga vinaka ni mataka.

Ena rua na siga veitaravi sa dolavi ena noda vanua na Valenivolavola ni Mata ni Vanua o Cook Island kei Samoa. Qo na kena isevu ena noda vanua. Ni kena laurai tiko na toso vinaka ni noda vanua.

Sa levu na bolebole e sotavi ena noda vanua. Ia, na Matanitu e sega vakadua ni tu-vakasuka. E cakacakataka na kena vakacokotaki na bula ni oti na revurevu ni COVID kei na cagilaba.

Ena draki veisau sa vakilai talega na tubu ni yalayala ni waitui, ia na Matanitu sa vakatovolea eso na iwalewale vou me walia na leqa qo.

E dua tale na leqa sa tarai vuravura tiko ena gauna qo na tubu ni sau ni kakana.

Na dredre ni vakau ivoli ena gauna ni COVID kei na veivaluvaluti ni Matanitu o Rusia kei Ukraine sa vakatubura sara ga na isau ni kakana kei na isau ni waiwai ni idini.

Eso, era baci vakaraitaka ni qori na malumalumu ni noqu Matanitu. E dodonu meda kila, nio Viti a sega ni vakavuna na nodrau lai veivaluvaluti na Matanitu e rua. Ia, e itavi ga ni noqu Matanitu me vakasaqara na iwali ni leqa ena noda vanua.

Sa bokoci kina na vakacavacava ni 21 na kakana e voli wasoma ka vakatuburi na isau ni tamata cakacaka.

Na Matanitu e veiqaravi tiko qo a vakacokotaka na vanua o Viti ni oti na cagilaba o Winston; na Matanitu talega qo e tokitaki ira na lewenivanua era vakaleqai ena tubu ni yalayala ni waitui; qo talega na isevu ni Matanitu me vakatubura na rawa ka vakailavo ena loma ni ciwa na yabaki veitaravi. Oni sa raica na ivakarau ni neitou veiqaravi, oni sa vakadinadinataka talega na igu ni veivakatorocaketaki. Era ta na gaunisala, tara na wavu kei na ba ni ua, qori e sega ni vosa walega, oni raica na kena vakavotukana.

E keitou na sega ni guilecava e dua na lewenivanua ena itosotoso vou qo.

Ni keitou lai vosa e vanua tani me baleta na draki veisau e keitou vosa tiko ena vukumuni. Na vakavotukana ni veitalanoa qori, sa vakadinadinataki ena vanua ni veiqaravi ka vakatokai vakavalagi na agro photovoltaic project, e tiko voleka ga qo.

Na cakacaka qo e vakavure kakana, e vakavurea na livaliva ka taracake na bula ni lewenivanua. Qori e qaravi tikoga ena dua na tiki ni qele. Na ivakarau ni veiqaravi vaka oqo ena vukea na lewe ni Yasana o Lomaiviti ena veigauna mai muri.

Mai na 2014 kina 2021, sa vakayaataka na Matanitu e $126.3 na milioni na Dola me baleta na veivakatorocaketaki ena Yasana o Lomaiviti.

E milioni e vagolei vei ira na gonevuli, ena saumi ni curucuru kei na vodovodo.

VEIVAKATOROCAKETAKI

E vakayagataki e $24 na Milioni me vakavinakataka na gaunisala e Ovalau, Koro, kei Gau. E keitou na sega ni musuka na umailavo me baleta na gaunisala, me vaka e vaka-raitaka na iliuliu ni SODELPA.

Na Tabana ni Wai sa vaka-yagataka e $3.79 na Milioni e Lomaiviti, qo e oka kina na dodo ni paipo ni wai i Moturiki ka namaki me na vakacavari ena mua ni vula oqo. E qaravi tale ga o Gau, Nairai, Batiki, Koro kei Ovalau.

Na Tabana ni Livaliva sa vakayagataka e $4.44 na Milioni me vakalivalivataka e 1,600 na vuvale, qo ena ivurevure ni livaliva savasava se sola.

E vaka-yaga-taki e $4.2 na Milioni me baleti ira e vakaleqai tu na ituvaki ni yagodra, na itabaqase kei ira na malumalumu. Qo na veivuke ni social welfare ena Yasana o Lomaiviti.

E biu tiko vakatikitiki e $2 na milioni me baleta na makete vou e Levuka. Sa tiko talega e $600,000 na veivuke vakailavo mai na UN Women. Na makete qo ena tautau-vata ga kei ira na makete ena taoni lelevu ena noda vanua.

Me vaka sa vakaraitaka oti na Vunilawa ena gauna ni vakasobu duru, era na sega ni sauma e dua na ilavo na dauvakamakete ena matai ni yabaki e dola kina.

Me vaka ni levu na yanuyanu ena loma ni Yasana, e keitou sa vakarautaka e ono na waqa me qaravi kemuni.

E keitou na raica moni talevi wasoma ena waqa ni veivakaleleci ena ituvatuva ni Government Shipping Franchise Scheme. Na waqa ni Matanitu sa tu vakarau me vukei kemuni ke gadrevi, me vaka na usa ni iyaya ni vale ki Lamiti, Gau.

E bibi na vakayagataki ni biau livaliva me caka kina na veitaratara ena loma ni Yasana. Na Matanitu e cakacaka vata kei na veikabani me rawati kina na cakacaka oqori. Na Vodafone sa vakayagataka e $3.25 na Milioni me vakavinakataka na veitaratara i Wakaya, Levuka, Tokou, Naigani kei Koro.

Kemuni na Turaga kei na Marama,

Meda veitalanoataka na veika ena vukea na loma ni Yasana ena veigauna mai muri.

E vinaka tiko na ituvaki ni bula vakailavo ena noda vanua. E dina mada ga ni vakaleqai na Saravanua me rua na yabaki, a sega ni vakamalumalumutaki tale na ilavo ni Viti.

E kena ibalebale ni vakatulewataka vinaka na Matanitu na bula vakailavo ena gauna ni COVID ka taqomaka na lewenivanua mai na tubu sivia ni isau ni ivoli.

Na Matanitu ena solia kina Fiji Ports Corporation Limited e dua na uma ilavo me vakavinaka-taka na wavu e Levuka. Ena gauna oqo, sa rau veitalanoa tiko na Tabacakacaka ni Lavo kei na PAFCO ena vuku ni kena vaka-yagataki na nodratou wavu.

Na gauna ga e laveti kina na vakatatabu, sa vakatarai sara na kena laki qaravi e Koro na Nasau Market Day.

E dua na kena inaki me raica na kena makete taki na ivoli kina yanuyanu o Koro, vakabibi na yaqona kei na dalo.

Me vaka nida sa tiko ena yabaki ni Veidigidigi, era sa tekivu vakayaga-taka eso na dau ni politiki na qele ni itaukei me nodra ivadi vaka politiki. E nodra inaki ga mera veivakarerei.

Na qele ni itaukei e taqomaki vinaka tu ena Yavu ni Vakavulewa ka na sega ni rawa ni volitaki se veisautaki vakadua.

Na Matanitu na SVT kei na SODELPA, ka rau liutaka o Rabuka kei Qarase e rau vei-sautaka vakadua na qele ni itaukei me qele voli vakadua se land swap. Era kila vinaka tiko na itaukei ni qele mai Nadi kei Nadroga.

Na Matanitu e sega walega ni maroroya na qele ni iTaukei, e raica me veiganiti na qele kei na kena isau.

Na Matanitu sa vota vakatautauvata na lisi ka sa vakilai tu ena kena vinaka kina veivuvale. Sa vakavinakataki talega na veiqaravi ni Matabose ni Qele Maroroi. Au a tiko talega ena kena vakatorocaketaki ka vidavidai na qele mai Vuda kei Tavua.

Na Lawatu Naba 22 ni 2021, ka kilai taumada me Bill No. 17, e vakarawarawataka na nodra lisitaka na kedra qele na itaukei. Au nuitaka ni oni na vakayagataka na tiki ni lawa qori moni vakatorocaketaka kina na kemuni qele.

PINE SCHEME

E tiko ena nomuni qele na veiqaravi ni Lomaiviti Pine Scheme, dua vei ira na 49 na Schemes ni Fiji Pine Trust. Ena ruku ni Lomaiviti Pine Scheme, sa qai tiko na Narocake Pine Scheme mai Gau, ka wili kina na koro o Lovu, Vadravadra kei Yadua, vaka kina e Lamiti kei na Moturiki Schemes.

Na ituvatuva qori e tei kina e 485 na eka na paini.

Na Tabacakacaka ni Veikau kei na Fiji Pine Limited, vaka kina na Fiji Pine Trust, era cakacaka vata me dikevi na levu ni kau e teivaki tiko ena scheme kece oqori, ka me veivuke ena kena musu, teivaki vou kei na kena veivolitaki na kaboni.

Na Tabacakacaka ni Kau e qarava tiko na bisinisi ni tei Yasi ena loma ni nomuni Yasana.

Sa ra vuli na lewenivanua ena ivakarau ni kena tei na yasi, tara na vale ni bucibucini ka volitaki na itei ni yasi kei na sorena. Sa teivaki talega na kau vuata me rawa ni ivurevure ni ilavo kei na kakana bulabula vei kemuni.

Sa tiko na vale ni bucibucini yasi mai Tuatua, Koro kei Bureta, vaka kina e Viro, Ovalau.

Ena 2014, keitou a tokona na sasaga ni Pine Schemes ena ruku ni veivuke ni Fiji Pine Trust, mera vukei kina o ira era vinakata mera taukena ga na nodra loga ni paini kei na veituvatuva ni tei kau va koro.

Kuria oqori ni keitou vaka-rautaka e rauta ni Veimama na Milioni na dola ena veiyabaki mai na 2016 me yacova mai oqo, ka kena levu taucoko e $3.0 na Milioni me vukei kina na veiyanuyanu, oka kina na Yasana o Lomaiviti.

Sa vakatorocaketaka talega na veikoro. Keitou sa qarava oti na kena vakarautaki na suitu ni 55 na vale mai Moturiki, 5 na vale e Bureta, kei na 49 na vale e Koro.

Ena 2017, na noqu Matanitu e vukea na Narocake Pine Scheme ena kena musu na kau ena vica na kena tiki ni qele me vakarautaki me duru ni vale ka tiko na kena isau vakailavo ena $100,000.

E cakacaka vata na Fiji Pine Trust kei na Matanitu me tara kina e 46 na vale ka tiko na levu ni kena isau vakailavo ena $152,915.

E kuria oqori ni sa rawa kina Narocake Pine Scheme me volitaki kau kina dua na makete ni veivoli e Suva.

Ena yabaki vakailavo ni Okosita 2019 kina Julai 2020, na noqu Matanitu a volia e dua na 7 na tani na keria, dua na misini ni vakasavasavataki ni duru ni vale, kei na dua na lori 4x4 me vakayagataka na Narocake Pine Scheme, ka tiko na kena isau vakailavo ena $400,000. Na Matanitu a tara talega e dua na vale ni qaqi kau e Narocake ka $50,000 na sau ni kena cakacakataki.

Ni oti na cagilaba o Harold, a vakayagataki na lori ena vakacokotaki ni veitikotiko ka ra vakaleqai, kei na veicula ena gauna ni COVID-19, e vakau kina na kakana mai na iyala ni vanua vakatabui kina makete. Ia nikua, sa soli vei kemuni na iyaya ni cakacaka oqo.

Au vakavinavinaka ena nomuni sasagataka na tara vale kei kena maroroi na veikau me ka ni bisinisi ni volitaki kaboni ka virikotori ena Lawatu ni Draki Veisau.

Mai na cakacaka ni musu kau me rawa kina na veisaumi ena gauna oqo, oni sa na veisaumi ga ena nomuni maroroya na veikau, me tarovi kina na katakata ni vuravura, me kua nida vakaleqai kina.

Ena gauna qo, e 21 na vanua ni bucini kau e tiko ena loma ni Yasana o Lomaiviti.

Ka keitou sa nanamaki meda na cakacaka vata ena kena maroroi na irairai ni vanua kei na kena teivaki na vunikau me rawati kina na takete ni Matanitu, me tea e 30 na milioni na vunikau.

Kemuni na turaga kei na marama, Ena 1874, a sainitaki kina e Nasova na Deed of Cession, ka soli tani yani na lewa ni noda vanua. Mai na gauna ya me yacova na veiliutaki ni matanitu va koloni, mai tauyavu na Bose Levu Vakaturaga, ka ra liutaki keda tiko mai kina.

Ia ena gauna oqo, sa veisau, sa tiko e ligamuni na lewenivanua na kaukauwa moni lewa na irairai ni noda vanua ena veisiga ni mataka. Kau sa tiko qo kei ira na Vakailesilesi me keimami mai rogoca na lomamuni, ka meda tuvana vata na veiqaravi me vakanamata kina na noda vanua ena veisiga ni mataka.

Me vaka niu Vasu e Lomaiviti, au okati au meu gone ni Lomaiviti. Au veivakadeitaki kina vei kemuni na leweni Yasana, ni sega ni dua ena vakuwai ena ituvatuva qo.

Au sega ni cavuta na vosa qori baleta niu gone in Yasana qo, ia au vakabauta nida na rawata na tiko sautu kevaka eda cakacaka vata, ka qaravi vakatautauvata.

Sa kauwaitaki vakalevu na levu ni itutu vakavanua era lala tiko. E 503 taucoko na itutu vakavanua ena loma ni Yasana, ia e 341 ga se qai vakatawani qori se qai sivita ga vakalailai na 50 pasede. “Moni nanuma, ena dei ga na veivakatorocaketaki ena vanua kevaka e dei na kena veiliutaki vakavanua”.

Ena dredre vei ira na turaga ni vanua mera vakatulewataka na cakacaka ni veivakatorocaketaki ena koro kevaka era se bera ni vakadeitaki vaka Veitarogi vanua. Moni vakatawana na itutu vakavanua. Moni cakava ena vukudra na nomuni tamata ka moni cakava ena vuku ni vanua.

Kemuni na turaga kei na marama, E ka dokai vei au meu mai dolava na Bose ni Yasana Vakaturaga o Lomaiviti ni 2022.

Ni kalougata. Vinaka vakalevu.