Wilika Mo Kila

Na Sauturaga kei na nona itavi

Ena macawa sa oti eda raica kina nai tutu vakaturaga kei na kena itavi me vaka e vakarautaka o Sipiriano Nemani.

Eda na raica ka wilika ena macawa oqo na ikarua ni turaga ni yavusa na sauturaga.

E vakatokai me itaukei ni vanua. E rawa ni cabeta na itutu ni turaga ni yavusa kevaka esa kawaboko na kawa turaga.

NATOGADRAVU

E dua na kena ivakaraitaki vinaka oya mai Natogadravu, Tailevu.

Ea vakatikori kina mataqali o Naivitu (mataqali sauturaga) na itutu ni turaga baleta ni sa kawaboko na mataqali o Nabou na mataqali turaga ni vanua oya.

Ia na kena ilakolako, ni vakatikori se buli e dua me liutaka na mataqali sauturaga e vaka oqo.

Ni sa bale o koya na iliuliu ni mataqali, ena lesi se vakaliuci o koya vei iratou na tacina qase duadua me cabeta na itutu ni veiliutaki ena mataqali sauturaga.

Ena veitarataravi vaka oqo me yaco sara vei koya e gone duadua vei iratou na veitacini.

Na iliuliu ni mataqali sauturaga, me vaka e vola o Talatala Epeli Rokowaqa, e vakatokai me Komai se Komai ni koro.

E dau cavuti talega o koya me turaga lewena.

E lewa o koya na tamata ena koro koya kei na nodra cakacaka e tukuna mai na Turaga.

Ia kevaka e dua na turaga (Tui se Ratu) e vasu ena vale ni sauturaga, esa turaga levu o koya baleta ni vasuta na vanua taucoko ena koro. Ia e tiko tale na kena ivakayagataki vosa qo, na Komai.

Na Komai e rawa ni vakayagataki vei koya e veiliutaki ena dua na mataqali (sauturaga, matanivanua, bete kei na veitutu tale eso), koro, se vanua me vaka: “O koya na neitou Komai”.

E vakayagataki talega me ikuriliu ni yaca ni yavu ni vale se koro, buli kina na yaca vakarokoroko ni kena itaukei me vaka “O Komai ni Mataiwelagi”, “Komai Narusa”, “Komai Sinuvaca”.

Na kena ivakayagataki oqo e kune vakawasoma e Rewa, Bau, kei Verata.

Ia, e Somosomo, Taveuni, na Komai sai koya e vakarautaki me kena isosomi na Tui Cakau.

E dau taura na itutu oqo o koya na taci Tui Cakau se o koya na luvei Tui Cakau qase, dau vakatokai, qo o koya na veisosomitaki me “Komai-na-korovou” se “Komai lomanikoro” (Korovou).

ITAVI NI SAUTURAGA

E tolu na itavi levu ni sauturaga. E dua oya me na cabeta na itutu ni turaga kevaka e kawaboko na kawa turaga.

E kena ikarua oya me solia na bilo ni yaqona ni veibuli (ni turaga) vei koya e digitaki me veiliutaki.

E gunuva tale ga na iliuliu ni sauturaga na imatai ni bilo ni yaqona vakaturaga ni sa bale o koya na turaga ni nona yavusa se mataqali. E kena ikatolu oya me maroroya ka tutaka na itutu ni veiliutaki vakavanua (itutu ni turaga).

Mai na yasana o Ra, e vakabauti ni vakatale ga kina ena veivanua tale eso, na nona digitaki o koya me cabeta na itutu ni turaga ena dua na yavusa se vanua e vakatau vei iratou na mataqali sauturaga.

LOMAIVITI

Ena so na vanua me vaka e dau vakayacori ena so na yanuyanu ena yatu Lomaiviti, era na bosea vata na iliuliu ni mataqali (Sauturaga, Matanivanua, Bete) na kena digitaki o koya me na gunuva na yaqona ni turaga ni yavusa se vanua.

Era vakatokai na iliuliu ni mataqali ena itutu vakavanua va qo mera “masi ni vanua”.

Ia o koya ga na iliuliu ni mataqali sauturaga e nona itavi me vagunuva se solia na yaqona vakaturaga ni veibuli vei koya era sa digitaka me cabeta na itutu ni turaga se Tui.

Me vaka e vakaraitaka o Narai, na iliuliu ni mataqali Sauturaga ena koro o Sawaieke mai Gau: Na buli ni dua na turaga e noqu itavi duadua ga. Oya na isolisoli vakalou, e solia vei au ka sa tiko ena noqu dra. Oya na mana e noqu duadua ga.

Ia ke sa soli vua (Takalaigau – Turaga ni Sawaieke) na yaqona, sa soli vakatalega kina na veika kece baleta na vanua.

Ia veitalia ke sa soli vua na yaqona, au se turaga tiko ga; ia ni oti na noqu solia vua na yaqona au sa na vakasakasaka vua.

Au sa na vakaraitaka vua na noqu rokovi koya. Oya ni sa oti na noqu solia vua na yaqona; ni oti na noqu vagunuvi koya.

Ni oti ya, au na colata na itavi kece sara e vakataqara vei au.

Au na sega talega ni vakacerecerei au ena noqu sega ni sala vata kei koya.

Na veika kece sara e gadreva me caka ena vanua, ena tukuna vei au.

Au sa na qai vakarota me qaravi na itavi vakavanua oya.

E tolu na itavi levu ni sauturaga. E dua oya me na cabeta na itutu ni turaga kevaka e kawaboko na kawa turaga.

QO ESO TALE NA NONA ITAVI NA ILIULIU NI SAUTURAGA ENA GAUNA NI VEIBULI

■Me raica ni tokara donu tiko na isulu ni veibuli o koya e vakarau buli me turaga ni yavusa se vanua.

■Me liutaka na mata ilakolako vakaturaga kina vale ni soqo na vanua e tevu tu kina na nona idabedabe o koya e vakarau buli me Tui se Turaga.

E Rakiraki mai Ra, e kena ivakarau me dua na qase mai na mataqali sauturaga me tubera e dua na kamunaga me iqalovi kei koya e vakarau buli me turaga ni yavusa se vanua.

■Me kacivaka na yaqona ni veibuli ni se bera ni gunu o koya e vakarau buli me turaga.

Ena gauna sara ga e rogoca oti kina na kaci, “Gunu, keitou qai cola na nomu sau”, o koya e buli vou, e sa na qai gunu.

■Me vakaraitaka vakaleleka vua na turaga vou na nona itavi vei ira na lewe ni nona yavusa se vanua. Qo e vakatokai me “vosa ni veibuli”.

IA NA NONA ITAVI DINA NA SAUTURAGA VUA NA TURAGA KEI IRA NA LEWE NI YAVUSA SE VANUA RARABA E WILI KINA NA VEIKA OQO:

■Me colata na vosa se sau ni turaga sa lesi me qaravi. Me raica me yaco na veika e lewa o koya na turaga.

■Liutaka na kena vakayacori vakadodonu na veika e lavaki ena loma ni yavusa ka vaka kina na kena muri tu ga vakavinaka na cakacaka dodonu ni veika me vaka na veiqaravi vakavanua, na sevu, na meke kei na veicakacaka vakavanua tale eso.

■Me tubera ka vakavulici koya na turaga ena veika e sega ni matata vua vakauasivi na veika e baleta na nona itavi vakaturaga.

Ena so na gauna ena kere ivakasala vua na sauturaga na turaga ni se bera ni vakatulewa ena so na veika e sa navuca me baleta na kena vakatoroicaketaki na koro.

■Me maroroya ka vakacerecerea tiko ga na itikotiko ni turaga. Raica me kakua ni leqa na itutu ni turaga.

■Mata ni katuba era na curuma na curu mai kina koro se vanua. Me vaka mai Noco, na yaca ni mata ni katuba ni sauturaga oya na “veimataki”.

■Ciqoma na itukutuku e kau mai na vanua ka vakamatatataka vua na turaga. (Mata ki valelevu).

■Kaburaka na nona itukutuku na turaga vei ira na lewe ni yavusa se vanua.

E dau talai ira na nona lewe ni mataqali o koya na iliuliu sauturaga mera kaburaka se vakatetea na itukutuku ena vukuna.

■Dau veivakadodonutaki ena gauna ni bose vakoro, se vanua.

■Wasea na magiti kei na iyau ke caka e dua na soqo vakavanua.

ENA QAI TOMANI TALE YANI ENA MACAWA KA TU MAI