SigaRarama
Era vakadeitaka na qase ni yabaki ni lila e yabaki vata sara ga a kune kina na kalokalo vakabuina...
na vakatavako vei iratou na kaivalagi oqo.
NA IKARUA NI WAQA
A voca na ikarua ni waqa mai Bukatatanoa ena yabaki 1835, ra se bula tiko mai Oneata eso era se nanuma tiko. A rogo e dua na kena italanoa ni a vakarewa mai Igiladi na waqa oya, se bera sara ni ta vakaoti. E kainaki ni a mua tiko i Niusiladi me lai vakamasimataki vuaka, ena gauna a voca kina e na cakau o Bukatatanoa. Era tukuna tale ga o ira era lai raica na waqa i cakau ni se bera ni caka tu vakaoti na dagona.
Era qai sasaga na kaiwaqa mera voce i Toga, ia era qai leqa ni sa lailai na kakana, ra mani voce kina i Moce. Era a tiko mai Moce e so na turaga ni Toga, ra mani vakarautaka kina e rua na drua, na `Lawanimate’ kei na `Kiakavu,’ rau a vodo tale ga kina o Sovea kei Tui Pelehaki. Nira sa yacovi Oneata era a soko sara yani i Bukatatanoa.
Era a qoli tu na kai Oneata ena mati ena cakau o Batiyanitu, qai kailavaka yani vei ira o Sovea, “E dua na waqa e voca mai Bukatatanoa.” Era sega ni rogoca vakavinaka na kai Oneata na itukutuku oya, ra mani cabe i vanua.
Ena bogi ni rau a taubale voli o Waisale kei Malakai rau a qai kunea e dua na kau, me vaka sara ga na vava e dau volai kina na yaca ni waqa e muaimuri se i babana. Rau a suka gona i nakoro, rau voce sara yani i Loa. Ni rau sa cabe i vanua, rau a vaqaqara lo, rau wavokita kina na yanuyanu, ia e sega sara ni bau dua na leweniwaqa e kune. A lomadrau tiko me rau mokuta na kaiwaqa cava ga erau kunea kina.
A sega ni vakamacalataki na nodrau ilesulesu, a volai ga ni gauna rau sa dikeva kina na vava rau a soqova e baravi, rau sa nanuma ni ciri mai ena drua e rua a sokosiviti ira ena siga nira qoli tiko mai Batiyanitu, rau sa mani vakavakarau tale kina vakabogi, rau soko sara i Bukatatanoa.
Ni rau sa yacovi Cakauqolivi yani rau sa raica sara ni sa kele tu e dua na waqa lailai. Na waqa qo a soko mai Uea, rau vodo tiko kina e dua na kaivalagi yacana o `John’ kei Ratu Delai, e dua na turaga ni Lakeba. A qai tukuna gona vei rau o Ratu Delai ni voca tu e dua na waqa ena cakau mai Bukatatanoa, rau sa mani soko sara kina. Ni qai kida na mataka rau sa yaco yani, rau sa rogoci Sovea ni sa kailavaka tiko, “Kemudou mai Toga kei Levuka, vakakina o kemudou mai Moce, dou vakavodoka na iyaya kei na kakana.” Ia o Tui Pelehaki kei rau na kaivalagi (e rairai rau kaiwaqa ga na kaivalagi qo, rau sa lai lesu vata mai kei ira na ilala qo mai Moce) e rau se tiko ga e na waqa levu, ratou vaqara tiko e dua na kisi sote damudamu.
Nira sa kele yani na kai Oneata, a lomadra mera sa mai vala e cakau, a qai kacivaka yani vei ira o Sovea mera vodo yani ina waqa levu, ra mani vakayacora sara. Era qai kunea na ilala qo na kisi sote a vaqarai tiko ra mani basuka, so e ya 20 na sote, so e 30, so e ya 40, so era ya 10 ga.
Ni sa qai vodo tale yani na bisikete, falawa, vuaka kei na bulumakau ina nodra waqa mera sa soko lesu, sa tara reveni sara ga. Era qai lesulesu tale tiko yani na waqa ni Oneata kei Moce mera lai yauta lesu na kakana ni waqa levu oya.
A dausiga sara tiko ga na Yatu Lau ena gauna a voca kina na waqa qo, ra mani kalougata kina vakalailai ena kakana era yauta yani ena cakau mai Bukatatanoa nira gunu ti, ra kana bulumakau tiko kei na vuaka me dua na yabaki. Qo mada ga ni sa yali e dua na iwase levu ni kako ni waqa.
E talanoataki tale tiko ga na kena qolivi e dua na qio qai kune e lomana na saga ni dua na kaivalagi.
A ciri tale ga qai lai kasa i Komo e dua na waqa, rogo sara yani na kena itukutuku i Lakeba vei ira na turaga ni Toga kei ira na itaukei ni yanuyanu, ra mani talatala mai kina me vaqaqai de ra mokuti ira na leweniwaqa na kai Komo. E qai kilai e muri ni a ciri lala tu ga na waqa oya. A mai cava e kea na italanoa ni waqa qo, sega ni matata se cava a qai yaco vei ira na lewena.
NA LILABALAVU
Ena vuku ni Lilabalavu, a qai vakuria toka va qo na itaukei ni ivola ni rua na ka e rawa ni vakatakila na yabaki a veitauvi kina. Na kena imatai na kena yaco mai Viti na imatai ni waqa vei rau na talanoataki tiko. Na kena ikarua ni a cadra e dua na kalokalo bui tolu ena yabaki oya.
A sega sara ni vakamacala vakalevu na itaukei ni ivola ena vakacaca ni mate oya, ia era davo balavu ga kina. E sega soti sara ni levu era mate kina, qo ni raici vata kei ira era kuna. E keri gona a tekivutaki kina e Viti na ivalavala ni nodra kuna o ira era tauvimate ra qai davo balavu tu, sega wale ga ena mate qo, ena veimate tale eso, qai mai mudu ga ni sa cabe na lotu.
Me nanumi tiko me kua ni bosoki vata na veikuna qo kei na nodra kuna na iloloku, koya e vakayacori ena dela ni veidokai vei ira era mate - e duidui na kedrau yavu.
NA KALOKALO VAKABUINA
Era vakadeitaka na qase ni yabaki ni lila e yabaki vata sara ga a kune kina na kalokalo vakabuina, qo e dua na ka vakadomobula. E kainaki ni gauna e sa tete yani kina i Naitasiri na mate qo, sa vakacaca sara tale ga vakalevu, era sa qai gunuva e dua na wai, qai vakabulai ira. Sa yaca ni kau tiko oya ena gauna qo na “Vueti Naitasiri.”
E sega ni rawarawa na kena vakamacalataki na kalokalo qo baleta ni a veitauvi sara tiko ga na lila balavu ena gauna oya, levu sara era davo, ra sega ni raica vakavinaka kina. Ia qo ga na veika matailalai a vakaraitaki mai.
A basika na kalokalo ni se qai vakarau cabe na siga ena mataka, qo ni se qai via votu mai na rarama mai na icabecabe ni siga, a tolu tu na buina. A balavu duadua na buina e loma qai vaka tu na irairai ni drodrolagi. Na buina ena imawi kei na imatau erau leleka ia e tautauvata kedrau balavu rau qai vulavula. A 37 taucoko na bogi na kena kune tiko na kalokalo vakabuina qo ni bera ni qai yali yani vakadua. E kainaki ni qo e ivakatakilakila ni nona vakarau mate e dua na turaga.
Na gauna sa kune tale kina e dua na kalokalo vakabuina ena 1882 era a tukuna na qase ni, “oya e dua na ivakatakilakila; e liu a kune e dua e ka levu cake sara, a bale kina na vunivalu o Ratu Banuve. Qo e dua tale na ivakatakilakila, de dua e sa voleka ni leqa o Ratu Cakobau.”
A dina sara na vosa qo ni a bale o Ratu Cakobau ena vulavou ga o Veverueri a tarava, ia a vakacala ga na itaukei ni ivola na nodra vakanananu na itaukei ena gauna oya me rau salavata na ka e rua qo.
A vakatura toka ni sa tinia nona ivola me vakadikevi lesu na itukutuku kece ni kalokalo vakabuina era a laurai mada e liu, meda qai raica vata kei koya e vakamacalataka tiko, me rawa nida vakadeitaka kina na yabaki a tekivu kina na lilabalavu. De dua ena rawa ni kune mai ena itukutuku qo na yacai koya na kavetani ni waqa a kauta mai na mate qo.
Eda druka ni sega ni vakamacalataka na kalokalo vakabuina a kune ena 1835, na yabaki a voca kina na ikarua ni waqa. E rawa ni mai sese vua na itukutuku vakavuna me vola cala na ikarua ni kalokalo vakabuina, koya e kune domumaka na voca ni ikarua ni waqa, me o koya a kune taumada.
Au vakabauta ni sa kilai na yabaki a bale kina o Ratu Banuve, dina mada ga niu sega ni kila. Qo e vakavurea e vica na taro - a bale dina ni oti ga na kena kune na kalokalo ena 1835? Ke dina, a buitolu dina na kalokalo qo me vakataki koya e vakamacalataki tiko ena itukutuku qo? Kevaka e sega ni buitolu, e tiko e dua na itukutuku ni kena kune e dua na kalokalo vakabuina ena dua na gauna yani e liu?
E sega ni rawa ni veitauvi na lilabalavu ni sa sivi na 1835, se ni vovoleka tiko ni yacovi yani na yabaki qo, baleta nira a cabe mai kina na imatai ni ilakolako ni kaulotu, dodonu mera vakaivolataka.
E dina ni levu era lila mai ena dui mate e tauvi ira, au se bera mada ni rogoca me cavuti ni dua na matetaka levu na lila. Ia mai na noda kila na veika a yaco ena misilalevu ena matai ni tolu na vula ena 1875, ra vakaleqai kina e viavia 40,000 na lewenivanua, via dua na ikatolu ni keda iwiliwili ena gauna oya, a rairai vakacaca sara vakalevu na mate qo na lilabalavu ni sega na vuniwai se dua na kaivalagi me veivakasalataki ena gauna oya.
Oya na itukutuku ena Transactions of the Fijian Society e baleta na voca ni waqa kei na lilabalavu.
Ia, a tabaki tale ga ena Na Mata, Okosita 1893 e dua na meke baleta na mate qo. E vakamacalataka o Ilai Motonicocoka ni rau a bulia na qaqana e rua na marama rau a vesu ena ivalu mai Buretu, rau qai kau i Soso e Bau vei Ratu Mara (komai Vavalagi) na tukai Ratu Jope na turaganilewa itaukei e Serua. A vaka toka qo na itinitini ni meke qo.
Na ivurevure ni tukutuku: Tabacakacaka iTaukei