NA YAVUSA NOEMALU SE
Na kedra itukutuku na Yavusa Noemalu ka vola o Adolph Brewster. A tabaki ena vosa vakavavalagi ena Transactions of the Fijian Society ena 1920.
Ena vere tale ga nei Ro Doidoi a mokuta kina e le onosagavulu na kai Nabukebuke (Namosi) e Vatuwaqa. A bukia tale ga e dua na kedra vere na kai Vuevakawalu ena yavusa Vunaqumu, ra qai moku mai Nakasavu. Era moku tale ga eso na kai Nabukebuke Namosi mai Wairiva ena nodra sou tiko vakamataka. E rogo yawa sara na veimoku qo.
A ciba mai Ubi o Ro Doidoi, a qai lai bulu i Wairiva. A sosomitaki koya o Ro Vucago me Vunivalu ni yavusa Noemalu, rauta beka na 1845. E turaga qaqa, tabutabusoro. E kuru na kena irogorogo ena loma ni colo taucoko kei Vitilevu, ena uluniwai o Ruwailevu, Wainimala, Waidina, Tonuve (Navua), kei na Gusunituba (Ba).
Ni se qai tekivu nona veiliutaki, a levu sara nodratou veisaqasaqa vakaveitacini. E ratou beci koya vakalevu na tacina, ni ratou vinakata me iliuliu o Ro Botanibua. Era qai totaki koya na lewe ni yavusa, era vagunuvi koya me Vunivalu, era qai vakatalai Ro Botanibua kei Ro Mamavele na tacina me rau kua ni tiko tale e Noemalu. Ena nodrau lako, a lai tiko e dua vei ira na kai Noilea e Vatamoli, e dua tale a lako i Tasai e Navosa. Sa qai sega tale ni dua e saqati Ro Vucago.
Ni sa vakatalai o tacina a lai vakarurugi tiko i Vatamoli vei ira na yavusa Noilea. Era qai ravuti Vucago lesu, ra mani biuti Ubi, ra lai vakaitikotiko i Wairiva e Wainikoroiluva.
Tiko mai kea a qai kabai ira na kai Nabukebuke e Vatuwaqa. A labati Madanawa tale ga kina, na turaga ni Tubai mai Beqa (Beqaicolo, sa o Naimasimasi Serua nikua), ni a tiko vakavulagi e Wairiva. A vakasavi ira tale ga na lewenikoro o Nawene, Sirowala, Vatukilagi kei Vatuburuburu. Era qai lai tiko i Nalaba ena uluniwai o Ruwailevu, volekati Noikoro.
Dewa sara yani nona ravuravu i Qaliyalatina (mai Ba), vakamai kina na kena koro o Vunikoro kei Narata, ena uluniwai mai Savatu ena colo kei Tavua, e ruku ni gaunisala mai Nadarivatu i Ba. A kabai ira tale ga na kai Nareba mai Naboutini.
Era sa qai cokovata kina na kai Nareba, na kai Tubai kei na kai Namosi, ra qai vakasavi ira na kai Noemalu mai Nariva. Na iwase levu ni yavusa era qai dro mera lai tiko i Gusunitu ena iyalayala kei Noikoro. E dua tale na iwase ni yavusa, o ira na kai Nalea, era a lai tiko i Navunidakua e Soloira (Waidina), e dua tale na iwase, o ira na kai Naboro, era toki i Nadawarau e Wainisavulevu, na basoga ni Wainimala, e dakui Narokorokoyawa, na koro liuliu ni Yavusa Noemalu ena gauna qo.
Ena nodra toka na yavusa Noemalu e Gusunitu, a qai bukiveretaki ira kina o Lewatiakana, dua vei ira na turaga ni Noikoro. Na turaga oqo a qai rogo ena ivalu a liutaka o Sa Aca Kotoni, na isevu ni Kovana, ena yabaki 1876, me vaka e cavuti ena qaqa ni meke:
O cei na turaga e Veitawatawa? O Lewatiakana na Tui Veitawatawa
Na cava na vosa nei Tui Veitawatawa?
“Ni kaukauwa Ragone, me biu tani na isulu
O yau na nomuni Kovana levu e Noikoro.”
Na bukivere oqo nei Lewatiakana era mani moku kina e le onosagavulu na kai Emalu.
Era qai dro tale i Wainimala, ra lai cokovata tale kei ira na nodra lewe ni yavusa era sa tiko mai Nadawarau. E muri, era qai vakoro mai Narukutabua. Sa qai toki o Ro Sauturaga, na ulumatua nei Ro Vucago, me lai vakaitikotiko e yasa ga ni koro qo mai Vatukubu. Na veika kece qo e yaco tiko rauta na yabaki 1865, ni vo tiko e rua na yabaki me qai kaulotu kina i kea o Misi Peka. O Tomasi Peka, na italatala ni lotu Wesele, era a mokuta na kai Navatusila mai Nubutautau ena i ka 20 ni Jiulai 1867.
Sa qai tala mai kina na Vunivalu mai Bau o Seru Cakobau e vica na mataivalu mera mai sauma na mate nei Misi Peka. Era vakalolomataki kece.
E dua gona na mataivalu era a coko ena lawa ni kai Noemalu mai Vatukubu, ra mani moku kece. E kainaki ni sa dra wale ga na wai. Kena ibalebale, ena yabaki 1867 era sa bau dede kina na yavusa Noemalu mai na ulu ni Wainimala.
Ni oti vakalailai nodra lesu mai na ivalu mai Vatukubu a tara kina na koro o Narokorokoyawa o Ro Suguturaga, na ulumatua nei Ro Vucago, me koro liuliu ni yavusa Noemalu.
Ena yabaki a soli kina o Viti i Peretania, oya ena yabaki 1874, a kaukauwa sara kina nodra vorata na matanitu Tuvakawawa na veivanua kece ena Colo Wainimala. A qai talai kina e dua na ilawalawa liutaka o James Harding, e dua na turaganivalu ni mataivalu ni Viti. Ra vodoka na manua na ‘Renard’ mai Levuka, ra lai kele ena toba o Vitilevu mai Ra, ra sobu mai Nalawa ra qai muri cake, ra ravuti ira na kai Wainimala mai Nakorosule. Era qai cokovata na kai Gonenicolo kei ira na kaicolo, vakamai kina nodra koro liuliu o Nakorosule. Toso na ravuravu ni mataivalu, muria cake na Wainimala, virikovuti kina na koro o Nagusunikalou
kei Nadawarau. E rau koro vakaMuaira o rau qo. E Nadawarau gona era a vakarurugi tiko kina na yavusa Noemalu ena nodra dro mai Wairiva kei Gusunitu, e rau voleka ga i Narokorokoyawa.
O ira kece na yavusa ena vanua vakaWainimala ena uluniwai na Rewa, oya o ira na lewe ni yavusa na Noemalu, Nadaravakawalu, Boubuco kei Naqarawai e vaka era lomalomaruataka tu na ivalu qo, so era tokona so e sega.
O ira gona na sega ni tokona era tu ga ra vakaraica lo tu ga na veika e yaco tiko. Ni sa yaco na veivakameautaki e lomanivanua, sa ra qai cokovata me dua na yasana vakamatanitu e lomanicolo, a qai yacana na Colo Wainimala, matai kina ni kena Komisina o Misi Kar. Ena gauna era valuti tiko kina na kai Nagusunikalou kei ira na kai Nadawarau, a qai veitaratara kei ira na turaga ni Noemalu, a qai vakamasuti ira kina mera ciqoma na lotu mera soro ina matanitu vaka Peretania.
E tukuna o Turaganilewa Jone Kuruduadua mai Noemalu ni a nona ivukevuke tu ena walu na yabaki, tekivu ena yabaki 1884 me yacova na 1892.
E dau taleva wasoma o Misi Kar