Αποχαιρετισμός στην οικονομία των υπηρετών
Πρώτα ήταν οι οδηγοί της Uber που έφταναν στην πόρτα σου με το πάτημα ενός κουμπιού. Τώρα υπάρχουν άνθρωποι που θα σου φέρουν ένα πακέτο μπισκότα ή παυσίπονα. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς την έλξη που ασκεί η πληθώρα εφαρμογών υπερταχείας παράδοσης, οι οποίες υπόσχονται να παραδίδουν λαχανικά σε καταναλωτές σε λιγότερο από 10 λεπτά. Ένας επενδυτής του τομέα πείστηκε όταν η παραγγελία του για φιστίκια και κόκα κόλα έφτασε σε επτά λεπτά.
Το να έχεις ανθρώπους στο πρόσταγμά σου δεν είναι καινούργια ιδέα. Σε χώρες όπως η Βρετανία ήταν κοινός τόπος για τα ευκατάστατα νοικοκυριά να διαθέτουν υπηρέτες. Το εγχειρίδιο για τη διαχείριση του νοικοκυριού της κας Μπρίτον, που δημοσιεύτηκε το 1907, έγραφε ότι ένα νοικοκυριό με εισόδημα άνω των 1.000 λιρών τον χρόνο θα έπρεπε να έχει δύο με τρεις υπηρέτες, ενώ ακόμη και ένα με 200 λίρες τον χρόνο θα έπρεπε να έχει «ένα νέο κορίτσι για τις σκληρές δουλειές». Σε κάποιες χώρες μεγάλης ανισότητας, όπως η Ινδία, τα πλούσια νοικοκυριά έχουν ακόμα υπηρέτες.
Οι εφαρμογές «οn-demand» έκαναν δυνατή μια εκδοχή μαζικής αγοράς της πολυτέλειας του να έχεις ανθρώπους στη διάθεση σου να κάνουν δουλειές για λογαριασμό σου - συλλέγοντας ανθρώπους που δεν γνωρίζεις και πιθανότατα δεν θα δεις ξανά ποτέ. Οι εταιρείες του τομέα έπαιξαν ιδιαίτερα με την ιδέα. Ένα από τα πρώτα σλόγκαν της Uber ήταν «ο προσωπικός σοφέρ του καθενός». Η Getir, μια από τις εφαρμογές υπερταχείας παράδοσης, δηλώνει ότι «εκδημοκρατίζει το δικαίωμα στην τεμπελιά».
Για ορισμένους επικριτές, η ανάπτυξη αυτής της νέας «οικονομίας των υπηρετών» αποτελούσε σύμπτωμα αυξανόμενης οικονομικής ανισότητας και μιας τάξης πληβείων χωρίς καλύτερες δυνατότητες. Υπάρχει όμως ένας άλλος παράγοντας που προκάλεσε την άνοδο του τομέα: οι επενδυτές επιδοτούσαν τους καταναλωτές χρηματοδοτώντας εταιρείες που συχνά χρέωναν για τις υπηρεσίες τους κάτω του κόστους.
Τώρα το μοντέλο απειλείται. Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι το χρήμα στερεύει. Μια δεκαετία φθηνού χρήματος έδωσε τη θέση της σε υψηλό πληθωρισμό, ζοφερές προβλέψεις για την ανάπτυξη και υψηλότερα επιτόκια. Οι επενδυτές αρχίζουν να ανησυχούν για τη συσσώρευση χρημάτων σε ζημιογόνες εταιρείες. Οι μετοχές εταιρειών όπως οι Uber, Lyft και Deliveroo έπεσαν αισθητά. Πολλές από τις εφαρμογές παράδοσης κόβουν επίσης θέσεις εργασίας, σε μια προσπάθεια να πείσουν τους επενδυτές ότι παραμένουν προσηλωμένοι στην κερδοφορία. «Πρέπει να τους δείξουμε το χρήμα» τονίζει σε πρόσφατο υπηρεσιακό σημείωμα προς το προσωπικό ο διευθύνων σύμβουλος της Uber, Ντάρα Κοσοροσάχι. Το να βγάζει όμως χρήμα είναι πιθανό να σημαίνει χαμηλότερες αμοιβές για τους εργαζομένους ή υψηλότερες τιμές για τους καταναλωτές. Και είναι άσχημη περίοδος για οποιαδήποτε από τις δύο επιλογές. Η ανεργία παραμένει σε χαμηλά επίπεδα σε πολλές χώρες, από τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο ώς την Ευρώπη και την Αυστραλία. Οι εργαζόμενοι έχουν περισσότερες επιλογές από πριν. Παράλληλα, η υψηλή τιμή του πετρελαίου καθιστά ιδιαίτερα ακριβές τις οδικές μετακινήσεις.
Επιπλέον, δικαστήρια, ρυθμιστικές αρχές και νομοθέτες γίνονται αυστηρότεροι για την ανάγκη εργασιακών δικαιωμάτων και προστασίας των εργαζόμενων του κλάδου. Το Ανώτατο Δικαστήριο
της Βρετανίας αποφάσισε πέρσι ότι η Uber θα πρέπει να προσλαμβάνει τους οδηγούς της, κάτι που σημαίνει κατώτατους μισθούς, άδειες μετ’ αποδοχών και ασφαλιστικές εισφορές. Η Ε.Ε. εξετάζει επίσης σχέδια για να δοθούν εργασιακά δικαιώματα σε πολλούς ανθρώπους που σήμερα αντιμετωπίζονται ως αυτοαπασχολούμενοι. Αρκετές εφαρμογές παράδοσης όπως η Getir και η Gorilla ήδη απασχολούν τους εργαζομένους τους.
Δύσκολη θα αποδειχτεί και η άνοδος των τιμών για τους καταναλωτές. Η ανεργία μπορεί να βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα, ωστόσο ο πληθωρισμός ροκανίζει τις αποταμιεύσεις των ανθρώπων. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η Τράπεζα της Αγγλίας προέβλεψε τη χειρότερη συμπίεση διαθέσιμου εισοδήματος των τελευταίων τριάντα ετών. Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι άνθρωποι ήδη περικόπτουν τα περιττά έξοδα - και τίποτα δεν μοιάζει πιο περιττό από το να πληρώνεις κάποιον για να σου φέρνει μπισκότα στο σπίτι.
Στις εταιρείες αρέσει να μιλούν για το τεράστιο μέγεθος των αγορών τους. Στην πρώτη της διαφήμιση, η Uber υποστήριζε ότι μπορούσε να καλύψει όλες τις οδικές μεταφορές σε όλες τις χώρες του πλανήτη. Στους καταναλωτές αρέσει σαφώς η κομψή τεχνολογία εταιρειών όπως η Uber. Πόση όμως ζήτηση θα απομείνει για παρόμοιες υπηρεσίες εφόσον οι τιμές ανέβουν;
Απομένει να φανεί πόσες τέτοιες εταιρείες θα επιβιώσουν τα επόμενα χρόνια με τη σημερινή μορφή τους. Η χρυσή όμως εποχή για τους καταναλωτές των υπηρεσιών on-demand φτάνει σαφώς στο τέλος της. Στη δεκαετία μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όταν οι μισθοί ήταν στάσιμοι για πολλούς, οι εφαρμογές αυτές μας έδιναν την εντύπωση ότι είμαστε πλουσιότεροι απ’ όσο πραγματικά είμαστε - αν και με κάποιο υπόγειο μακροπρόθεσμο κόστος. Η τεμπελιά μπορεί να έγινε πιο δημοκρατική, όχι όμως για πολύ.