Η αντιμεταρρύθμιση στον χώρο της Ανώτατης Παιδείας και της έρευνας
Επτά σχόλια για το σχέδιο νόμου «Νέοι ορίζοντες για τα ΑΕΙ» και τον ενιαίο χώρο ανώτατης εκπαίδευσης και έρευνας
* Η δρ Πατρίτσια Κυπριανίδου είναι πρ. γενική γραμματέας Έρευνας και Τεχνολογίας
Με το υπό κατάθεση νομοσχέδιο του υπουργείου Παιδείας, η κυβέρνηση επιχειρεί με ιδεοληπτική εμμονή, εν μέσω θέρους και σε προεκλογική περίοδο, μια βαθύτατα συντηρητική, αυταρχική αντιμεταρρύθμιση στην ανώτατη εκπαίδευση και έρευνα, στο πλαίσιο εγκαθίδρυσης του αμφισβητούμενου επιχειρηματικού πανεπιστημίου».
Στο νομοσχέδιο αυτό, η δημόσια επιστημονική έρευνα αποτελεί μία από τις πιο βασικές στοχεύσεις. Περιλαμβάνονται ρυθμίσεις που αφορούν όλο το φάσμα: την έρευνα που υλοποιείται εντός ΑΕΙ ή σε συνέργεια με ΑΕΙ και Ερευνητικά Κέντρα (Ε.Κ.) στην ημεδαπή ή την αλλοδαπή και την έρευνα που υλοποιείται αμιγώς στα Ερευνητικά Κέντρα (σήμερα εποπτεύονται από το υπουργείο Ανάπτυξης). Καταθέτουμε λοιπόν εδώ επτά βασικά σχόλια ελπίζοντας να συμβάλουμε στον δημόσιο διάλογο από την οπτική του λεγόμενου ενιαίου χώρου για την ανώτατη εκπαίδευση και έρευνα, οπτική που παραμένει ζητούμενη και απολύτως αναγκαία για τη χώρα.
Σχόλιο 1ο. Νομοθετείται ένα ιδιαιτέρως περιοριστικό πλαίσιο για τη διενέργεια ελεύθερης επιστημονικής έρευνας στα πανεπιστήμια, μονόπλευρα προσανατολισμένο στις πρόσκαιρες ανάγκες των επιχειρήσεων. Σε συνδυασμό με την υποχρηματοδότηση, περιορίζεται σημαντικά η υλοποίηση ελεύθερης και ανεξάρτητης από επιχειρηματικά συμφέροντα έρευνας.
Σχόλιο 2ο. Νομοθετείται ένα χωρίς ακαδημαϊκά εχέγγυα και διάτρητο για το δημόσιο συμφέρον πλαίσιο εμπλοκής των επιχειρήσεων σε όλα τα επίπεδα (κατάρτιση, προπτυχιακά, δίδακτρα, μεταπτυχιακά, βιομηχανικά διδακτορικά, έρευνα). Ταυτόχρονα, υποβαθμίζεται σημαντικά ο ακαδημαϊκός ρόλος των Ε.Κ. και του ερευνητικού προσωπικού τους.
Σχόλιο 3ο. Ιδρύονται νέες δομές έρευνας με ξεχωριστή διοίκηση και εσωτερικό κανονισμό, που συνιστούν έναν παράλληλο ιστό εντός ΑΕΙ. Δύνανται να έχουν ερευνητικά ινστιτούτα και παραρτήματα και καθιερώνουν έναν ισχυρό ανταγωνισμό στη χρηματοδότηση (ΕΣΠΑ, Ορίζοντας Ευρώπη, ταμείο ανάκαμψης, ιδιωτικοί πόροι). Ειδικότερα τα Ερευνητικά Πανεπιστημιακά Ινστιτούτα (ΕΠΙ) ιδρύονται ως ΝΠΙΔ, σε αντιστοιχία με τα Ε.Κ. ΝΠΙΔ του Ν.4386/16, χρηματοδοτούνται εκτός τακτικού π/υ, κυρίως από ιδιωτικούς πόρους και ερευνητικά προγράμματα, οργανώνουν μεταπτυχιακά και απασχολούν ερευνητικό προσωπικό ή με συμβάσεις ιδαχ (ερευνητές Α’, Β’) ή ιδοχ 3-5 ετών (ερευνητές Γ’). Είναι προφανές ότι ο ιστός των ΕΠΙ οδηγεί σε αλληλοεπικαλύψεις με υφιστάμενα Ε.Κ. ή ΕΠΙ και ισχυρούς ανταγωνισμούς (θεματικές περιοχές έρευνας, δημόσια/ιδιωτική χρηματοδότηση, Ορίζοντας Ευρώπη, ερευνητικές υποδομές, ανθρώπινο δυναμικό).
Σχόλιο 4ο. Νομοθετείται πλήθος θέσεων εργασίας με συμβάσεις ορισμένου χρόνου έως 5 ετών και χρηματοδότηση από προγράμματα ή ιδιωτικούς πόρους. Για πρώτη φορά και ρητά εκ του νόμου εγκαθιδρύεται ένα επισφαλές χαμηλόμισθο προσωπικό, που βαφτίζεται «ερευνητές επί θητεία» (άρθρο 172), ενώ στην ουσία είναι επί συμβάσει. Οι νεότεροι ερευνητές (μεταπτυχιακοί φοιτητές, μεταδιδακτορικοί ερευνητές) δεν θα έχουν πλέον καμία προοπτική να ενταχθούν στο σύστημα. Σε συνδυασμό μάλιστα με την υποχρηματοδότηση για νέες μόνιμες θέσεις, είναι προφανείς οι επιπτώσεις στο brain drain. Την ίδια στιγμή μάλιστα, που καταργείται το πλαφόν αμοιβών μελών ΔΕΠ και ομοτίμων (άρθρα 246, 277).
Σχόλιο 5ο. Το νομοσχέδιο επιχειρεί να γυρίσει την έρευνα χρόνια πίσω: η πραγματικότητα, παρά τα προβλήματα, είναι εντελώς διαφορετική και σε
αυτήν συνέβαλε ιδιαιτέρως -μεταξύ άλλων- η συστηματική πολιτική της τετραετούς διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ: υψηλό επίπεδο συνεργειών ΑΕΙ και Ε.Κ. και σε επίπεδο περιφερειών, γενναία οριζόντια χρηματοδότηση, μέτρα στήριξης νέων επιστημόνων, κανονιστική όσμωση των δύο χώρων σε μεταπτυχιακά, ερευνητικές υποδομές, οριζόντια χρηματοδότηση έρευνας και ανάπτυξης, όπως στο Ερευνώ - Δημιουργώ - Καινοτομώ, στήριξη της βασικής έρευνας και του ανθρώπινου δυναμικού με τη δημιουργία του ΕΛΙΔΕΚ.
Σχόλιο 6ο. Δεν είναι απορίας άξιον, αλλά παραμένει λυπηρό, το ότι η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Ανάπτυξης αλλά και το ΕΣΕΤΕΚ συναίνεσαν στο νομοσχέδιο που επιδεινώνει την ακαδημαϊκή θέση των Ε.Κ. και του ερευνητικού προσωπικού τους. Η κυβέρνηση παραχωρεί συστηματικά την υψηλής ποιότητας έρευνα και ανάπτυξη που υλοποιείται στα Ε.Κ. για την εξυπηρέτηση αποκλειστικά αναγκών της αγοράς και μάλιστα χαμηλής καινοτομίας. Αρκετοί δε αυτό το θεωρούν «φυσικό», ως ρόλο των Ε.Κ.. Το σχ/ν, εφόσον ψηφιστεί και υλοποιηθεί, υπογράφει αυτή την πολιτική. Στη συζήτηση για το υπό κατάθεση νομοσχέδιο, η υπεράσπιση της ακαδημαϊκότητας της έρευνας που υλοποιείται τόσο στα ΑΕΙ όσο και στα Ε.Κ., παράλληλα με τον σημαντικό καθιερωμένο αναπτυξιακό τους ρόλο, δεν πρέπει να υποτιμάται.
Σχόλιο 7ο. Η αντίληψη του ενιαίου χώρου ΑΕΙ και Ε.Κ. είναι απολύτως αναγκαία για την εκπαίδευση, την έρευνα και την ανάπτυξη μιας χώρας του μεγέθους της Ελλάδας, με ισχυρό όμως και εξωστρεφές δημόσιο ερευνητικό σύστημα και σημαντικό ανθρώπινο κεφάλαιο. Η συζήτηση για το εν λόγω νομοσχέδιο οφείλει να συμπεριλάβει και αυτό το ζήτημα, ειδικά σε μια πολύπλοκη και γοργά εξελισσόμενη διεθνή συγκυρία, τόσο στην επιστήμη όσο και στην πολιτική.