Τίποτα δεν τελείωσε

Στην Αριστερά συναντά κανείς δύο κατηγορίες ανθρώπων. Υπάρχουν αυτοί που πριν καλά-καλά τους γνωρίσεις σε βομβαρδίζουν με τα ιστορικά τους κατορθώματα κι αυτοί που δεν μιλούν εύκολα για το παρελθόν τους. Στην αρχή γοητευόμουν από τους πρώτους. Τώρα πλέον ξέρω ότι η σιωπή είναι το διαβατήριο εκείνων που στοχάστηκαν βαθύτερα γύρω από τον εαυτό τους. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος δεν μιλούσε εύκολα ή συχνά για τα περασμένα. Και ο λόγος ήταν απλός: είχε πολλά να πει. Αυτή η επίγνωση είχε οδηγήσει πρόσφατα τον φίλο μας Δημήτρη Χριστόπουλο να του προτείνει μια μακρά βιογραφική συνέντευξη που θα λειτουργούσε ως πεδίο σύζευξης της προσωπικής διαδρομής και της επιστημονικής παραγωγής του. Είναι από εκείνα τα σχέδια που πάγωσαν μέσα στην πανδημία και τώρα, με εκείνον τον μοναδικά επώδυνο τρόπο που μόνο ο θάνατος ορίζει, ξέρουμε ότι δεν θα πραγματοποιηθούν ποτέ.

Σκέφτομαι ότι υπάρχουν δύο νήματα στο έργο του Ηλία Νικολακόπουλου που τονίζουν τη μοναδικότητα της σκέψης και του αναστοχασμού του. Το πρώτο σχετίζεται με την ερευνητική του ενασχόληση με τα χρόνια της νεανικής του ηλικίας και ειδικότερα τις μετεμφυλιακές περιπέτειες της Αριστεράς. Εδώ η εικόνα δεν είναι

πλήρης αν μείνει κανείς στην υποδειγματική κατάδειξη του αυταρχικού μετεμφυλιακού καθεστώτος - αναφέρομαι στην περίφημη «καχεκτική δημοκρατία» του Ηλία Νικολακόπουλου. Αυτή η διάσταση πλαισιώνεται από τις εσωτερικές περιπέτειες του ελληνικού κομμουνισμού, τις επιβεβλημένες και εξίσου αυταρχικές αυτολογοκρισίες, την ένταση ανάμεσα στο εκπατρισμένο ΚΚΕ και στην ελλαδική ΕΔΑ. Αυτά τα θέματα χάραξαν το κοινωνικό σώμα της Αριστεράς, των αριστερών και την ίδια την οικογένεια του Ηλία Νικολακόπουλου. Υπό το φως αυτό, η δική του ερευνητική αναμέτρηση με τις δύσκολες συζητήσεις εμπεριέχει μια διαρκή απόπειρα τακτοποίησης ενός εκκρεμούς εσωτερικού λογαριασμού.

Το δεύτερο αφορά τον ίδιο. Το πώς δηλαδή ο Ηλίας Νικολακόπουλος

υπήρξε ένας άνθρωπος που ταλαντεύτηκε ανάμεσα στις επαναστατικές αναζητήσεις της Νέας Αριστεράς και την πολυεπίπεδη ενασχόληση, στη συνέχεια, με τον κατεξοχήν θεσμό της φιλελεύθερης δημοκρατίας: τις εκλογές. Δεν έχουμε εδώ να κάνουμε με το σχήμα των μετανοημένων και συχνά αδιάφορων διανοητικά «πρώην». Το αντίθετο. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος λειτούργησε υποδειγματικά για τον τρόπο που μπορεί κανείς να διατηρήσει τη διανοητική του ανεξαρτησία και αντικαθεστωτική οπτική την ίδια στιγμή που συμμετέχει, διαμορφώνει και καθορίζει τους θεσμούς τής κοινωνίας στην οποία ζει. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος αδιαφορούσε για τις κολακείες των ισχυρών. Και αυτό του επέτρεπε να διατηρεί το μειδίαμα του ανθρώπου που έχει επίγνωση

των όρων του παιχνιδιού, αλλά και της δικής του θέσης μέσα σ’ αυτό.

«Νιώθω ότι κλείνει ένας κύκλος» μου είπε στην τελευταία μας συνάντηση πριν λίγες μέρες. Και δυστυχώς είχε δίκιο. Δεν μπορούμε να παραμυθιάζουμε τον εαυτό μας. Ένας κύκλος έκλεισε. Αλλά, για να παραφράσω το «Εμείς» του Ζαμιάτιν, όπως οι αριθμοί είναι άπειροι και άρα δεν μπορεί να έρθει το τέλος της Ιστορίας, έτσι άπειροι είναι και οι διανοητικοί και συναισθηματικοί κύκλοι που θα συνδιαλέγονται με τη συναρπαστική, δοτική και τρυφερή επικράτεια της σκέψης και της δράσης του φίλου μας, του Ηλία Νικολακόπουλου. Τίποτα δεν τελείωσε.

* Ο Κωστής Καρπόζηλος είναι ιστορικός, διευθυντής των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)