Οι άνθρωποι στο μάτι του κυκλώνα της Ιστορίας

Το ζήτημα επιβίωσης μετατράπηκε σε ζήτημα ζωής και θανάτου όταν τα πελώρια κύματα της Ιστορίας έσπασαν πλέον με πάταγο στις πόρτες τους

Ηπυρκαγιά στην πόλη-θρύλο ευμάρειας και κοσμοπολιτισμού, τη Σμύρνη, και τα ανθρώπινα ράκη στο λιμάνι της, που, κυνηγημένα από τον τουρκικό στρατό, αναζητούσαν μια θέση στη ζωή, με τα συμμαχικά πλοία αδιάφορα στων ανθρώπων το δράμα, και τον ελληνικό στρατό σε πλήρη υποχώρηση και αποχώρηση, κορυφώνουν την Καταστροφή και συμπυκνώνουν την τραγωδία των «μικρών» ανθρώπων στο μέσο του κυκλώνα της Ιστορίας.

Ας εστιάσουμε λοιπόν τον φακό της Ιστορίας στους «μικρούς» ανθρώπους, τους Μικρασιάτες, ανοίγοντας τη θέασή του στο μεγάλο πεδίο. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες τους, όπως καταγράφηκαν στους έξοχους τόμους της «Εξόδου» (Κέντρο Μικρασιατικών Ερευνών) αλλά και στη λογοτεχνία, ο τόπος στις αφηγήσεις τους είναι οι πατρίδες τους, οι πολύχρωμες πατρίδες τους. Η πολυεθνοθρησκευτικότητα ήταν ο κόσμος τους, η κανονικότητά τους, ήταν το μέτρο της καθημερινής «αρμονίας» τους. Αυτή η καθημερινότητα χώραγε και βόλευε, χωρίς εμφανείς αντιφάσεις, τόσο την «αόρατη» αυτοκρατορική εξουσία του σουλτάνου και την εθναρχική εξουσία του Πατριαρχείου όσο και τον ελληνικό αλυτρωτισμό της Μεγάλης Ιδέας αλλά και την αλματώδη κοινωνικοοικονομική και θεσμική διείσδυση

των Μεγάλων Δυνάμεων στη Μικρά Ασία. Οι πολύχρωμες πατρίδες τους αλλά και το όραμα μιας άλλης, ελληνικής ζωής (τουλάχιστον για τα παράλια), διαμόρφωναν το σύμπαν τους -πραγματικό και ταυτοτικό-, ένα σύμπαν έστω και σε παροδική ανάπαυλα, όπου το, σε πλήρη μετάβαση, αυτοκρατορικό πλαίσιο βόλευε προς το παρόν όλους τους μεγάλους παίκτες. Οι «μικροί» άνθρωποι και οι πολύχρωμες πατρίδες τους ήταν χρήσιμοι σε όλους.

Αυτό το σύμπαν άρχισε να κλυδωνίζεται με τους Νεότουρκους, όταν δηλαδή η πολιτική εξουσία διεκδίκησε ορατότητα και αναδιευθέτηση του χώρου, των ανθρώπων και της οικονομίας του, με εθνικιστικό πρόγραμμα που έφερνε πλέον τη Μικρά Ασία προς το κέντρο των ιμπεριαλιστικών αντιθέσεων. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και η εγκατάσταση προσφύγων μουσουλμάνων από τα Βαλκάνια στα παράλια, οι πρώτες ανταλλαγές πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και στους Νεότουρκους ήταν τα πρώτα σοβαρά δείγματα της ρωγμής. Οι Μικρασιάτες (πάντα των παραλίων) άρχισαν να βιώνουν στην πραγματικότητά τους τις αντιφάσεις μιας δύσκολης μετάβασης, όπου το «αυτοκρατορικό» υποχωρούσε υπό το βάρος του εθνικισμού, ο αλυτρωτισμός έπαιρνε πολιτική και οικονομική υπόσταση και οι ιμπεριαλιστικές αντιθέσεις ήταν εμφανείς πλέον επί του εδάφους. Οι πολύχρωμες πατρίδες έχαναν μεν τη βεβαιότητα της ασφάλειας, γίνονταν εμπόδιο για τα μεγάλα σχέδια, αλλά παρέμεναν η σταθερά της ζωής τους.

Τα αμελέ ταμπουρού, οι μετατοπίσεις πληθυσμών, η εθνοκάθαρση (ακόμα και με γενοκτονία), η -εκούσια ή ακούσια- ένταξη των ανθρώπων στα αντίπαλα στρατόπεδα του πολέμου ήταν κάποιες από τις σοβαρές έως δραματικές επιπτώσεις της μεγάλης Ιστορίας του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου στη «μικρή» Ιστορία τους: η ένταξη της πολιτικής εξουσίας των Νεότουρκων στο στρατόπεδο των Κεντρικών Δυνάμεων, η Ελλάδα στο συμμαχικό στρατόπεδο έσπρωχναν με βιάση τους «μικρούς» ανθρώπους να πάρουν θέση στη μεγάλη Ιστορία. Οι πολύχρωμες πατρίδες τους αποτελούσαν ένα σύμπαν, υπαρκτό πάντα, αλλά διαπραγματεύσιμο πλέον.

Το τέλος του Πολέμου σαρώνει όλες τις βεβαιότητες. Η Αυτοκρατορία καταρρέει οριστικά και συμπαρασύρει μαζί της όλους τους θεσμούς που αποτέλεσαν το πλαίσιο βεβαιότητάς τους. Η Μικρά Ασία, κατακερματισμένη ανάμεσα σε διαφορετικές εξουσίες και σχέδια, είχε μπει στο μάτι του κυκλώνα της μεγάλης Ιστορίας. Οι ιμπεριαλιστικές αντιθέσεις, με σημείο τομής τη Μικρά Ασία, αφορούσαν τον πολύ μεγάλο κόσμο και τις μεγάλες συγκρούσεις του: την αποικιοκρατία και το αντιαποικιακό κίνημα, τις σφαίρες επιρροής τους και τη διεθνή επίδραση της Οκτωβριανής Επανάστασης, την πολιτική και οικονομική επαναδιευθέτηση όλης της Ανατολικής Μεσογείου και όχι μόνο. Οι μικρότερες δυνάμεις και οι ελίτ τους (πολιτικές, οικονομικές ή στρατιωτικές) είτε βόλεψαν ασυζητητί το δικό τους σχέδιο σ’ αυτό μιας Μεγάλης Δύναμης (Ελλάδα), είτε κατόρθωσαν να χωρέσουν το δικό τους σχέδιο (Μουσταφά Κεμάλ), επωφελούμενες από τις ρωγμές που επιδέξια αφήνουν πάντα στα σχέδιά τους οι μεγάλοι

παίκτες. Οι Μικρασιάτες των παραλίων έπαιρναν οριστικά θέση, χωρίς ωστόσο να διαθέτουν τα μέσα για να υπερασπιστούν αυτή τη θέση: το πολύχρωμο σύμπαν τους έπρεπε να χωρέσει στο δύσκολο, ελληνικό αλυτρωτικό σύμπαν, που όσο προχωρούσε ο καιρός γινόταν διχαστικό.

Το ζήτημα επιβίωσης μετατράπηκε σε ζήτημα ζωής και θανάτου όταν τα πελώρια κύματα της Ιστορίας έσπασαν πλέον με πάταγο στις πόρτες τους. Όταν μέσα σε αυτό τον κυκλώνα η Ελλάδα, ανίκανη να μετρήσει το μέγεθος των μεγάλων γεγονότων (ειδικά μετά το 1920), έχασε επαφή με οποιαδήποτε μεγάλη πραγματικότητα και άφησε έρμαιο του κυκλώνα τους Μικρασιάτες. Όταν ο Μουσταφά Κεμάλ, εργαλειοποιώντας τα αξιακά διακυβεύματα της εποχής, «ξεμπέρδεψε» μια και καλή με το πολύχρωμο και «άβολο», για το εθνικιστικό του σχέδιο, παρελθόν και παρόν της Μικράς Ασίας στο όνομα του τουρκικού έθνους. Όταν τελικά οι Μεγάλες Δυνάμεις διευθέτησαν τον κόσμο αφήνοντας ως «μπροστάρηδες της Ιστορίας» τους «προαιώνιους εχθρούς», αδιαφορώντας για τους «μικρούς» ανθρώπους.

Η Μικρά Ασία έγινε το νοσταλγικό προσκύνημα όλων των ξεριζωμένων (προσφύγων και ανταλλαγέντων), όχι μελοδραματικό, αλλά αξιοπρέπειας, η αφετηρία για να ξαναστήσουν μια νέα ζωή - αυτοί οι επιζήσαντες της Ιστορίας. Η Μικρά Ασία, με διαφορετικές πληθυσμιακές, κοινωνικές, πολιτικοστρατιωτικές πραγματικότητες, ενοποιήθηκε στη συλλογική μνήμη ως η μεγάλη χαμένη πατρίδα.

* Η Σία Αναγνωστοπούλου είναι ιστορικός, τομεάρχης Πολιτισμού της Κ.Ο. του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.