Απέναντι στην αντιδραστική ρητορική: Το κοινωνικό ζήτημα
Οσο κι αν ψάξουμε στις τελευταίες δεκαετίες, δεν θα βρούμε κάτι ανάλογο με αυτό που συνέβη με το νομοσχέδιο για το δικαίωμα των ομόφυλων ζευγαριών στον γάμο. Τέσσερα κόμματα στήριξαν το νομοσχέδιο και είχαν όλα -άλλο λιγότερο άλλο περισσότερο- διαρροές. Προφανώς και οι διαρροές δεν ήταν οριζόντιες. Η Δεξιά, αν και εισηγήτρια του νομοσχεδίου, είχε τις περισσότερες, αλλά αυτές του Κέντρου ήταν επίσης εντυπωσιακά πολλές, και η Αριστερά - μας αρέσει δεν μας αρέσει- είχε τις δικές της. Από την άλλη μεριά, ένα ακροδεξιό μπλοκ εμφανίστηκε αρραγές όσο ένα τείχος, όπως επίσης και το ΚΚΕ που καταψήφισε.
Η μόνη περίοδος στη σύγχρονη πολιτική Ιστορία στην οποία μπορούμε να βρούμε εκδοχή όπου μια κοινοβουλευτική διαμάχη προκάλεσε μεγάλα ρήγματα στη μία πλευρά την ίδια ώρα που κράτησε αρραγή την άλλη ήταν η ιδιαίτερη εποχή των Μνημονίων. Και τότε ακόμα, ποσοτικά τουλάχιστον, τα ρήγματα που δημιουργούνταν στα κόμματα που στήριζαν τις επαχθείς δανειακές συμβάσεις ήταν μικρότερα - σε κοινοβουλευτικό επίπεδο πάντα.
Γιατί ειδικά αυτό το νομοσχέδιο προκάλεσε τέτοια αναταραχή; Αν αυτή περιοριζόταν στη Νέα Δημοκρατία, θα μπορούσε κανείς να πει ότι η εξήγηση είναι προφανής: για τη Δεξιά τέτοια νομοσχέδια δεν είναι η κούπα με το τσάι της. Όμως οι διαρροές φεύγουν παντού. Βέβαια, δεν πρέπει να το ξεχνάμε, οι αλλαγές που σχετίζονται με την αναγνώριση ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων ήταν πάντοτε στην Ιστορία αυτές που δημιουργούσαν τις πιο οριζόντιες αντιθέσεις. Ο αγώνας για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων στην Αμερική της δεκαετίας του 1960 βρήκε απέναντί του πολλούς Ρεπουμπλικάνους και πολλούς Δημοκρατικούς επίσης. Ο λόγος είναι ότι η επέκταση δικαιωμάτων σε κοινωνικές ομάδες που δεν τα είχαν στερεί οριζόντια ένα προνόμιο από όλους αυτούς οι οποίοι ως τότε ξιφουλκούσαν ιδεολογικά, κατέχοντάς το.
Συζήτηση περί προνομίων
Ωστόσο, στην προκειμένη περίπτωση υπάρχει κάτι επιπλέον. Και αυτό είναι η πλειοψηφική εμβέλεια που αποκτά με ταχύτατους ρυθμούς ο αντιδραστικός λόγος, πατώντας ακριβώς σε κάθε συζήτηση που αφορά τη διατήρηση προνομίων - δηλαδή, ένας λόγος αντιμεταναστευτικός, ομοφοβικός και αντιφεμινιστικός. Οι τάσεις αυτές, σχετιζόμενες φαινομενικά με περιφερειακά κοινωνικά ζητήματα, μετατρέπονται σε όχημα της Ακροδεξιάς ακριβώς επειδή ο κοινωνικός λόγος αποτυγχάνει σταθερά εδώ και μια δεκαετία τουλάχιστον να γίνει συλλογικός, δηλαδή να ενώσει αντιστάσεις ή να περάσει από το ειδικό στο γενικό, θέτοντας εκ νέου το κοινωνικό ζήτημα. Η εξατομίκευση των αντιστάσεων καταλήγει έτσι να είναι η πηγή της Ακροδεξιάς. Σε ρόλο αρχηγού της καθ’ ημάς Ακροδεξιάς ο πρώην πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς εκφώνησε στη Βουλή έναν ανατριχιαστικά ταυτοτικό δεξιό λόγο, τυπικό δείγμα αυτού που ο σπουδαίος Αμερικανός διανοούμενος Άλμπερτ Χίρσμαν περιέγραφε ως «αντιδραστική ρητορική». Η ρητορική αυτή, έλεγε ο Χίρσμαν, βασίζεται σε τρία μεγάλα επιχειρήματα: στο επιχείρημα του αντίστροφου αποτελέσματος, στο επιχείρημα της ματαιότητας και στο επιχείρημα της διακινδύνευσης. Τα επιχειρήματα αυτά είναι εν πολλοίς αντιφατικά μεταξύ τους. Το επιχείρημα του αντίστροφου αποτελέσματος υποστηρίζει ότι μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση θα ξυπνήσει τα συντηρητικά αντανακλαστικά της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να βρεθούμε τελικά σε ένα σημείο χειρότερο από αυτό από το οποίο ξεκινήσαμε - ο Σαμαράς ισχυρίστηκε ότι η ψήφιση του νομοσχεδίου θα ανοίξει τον δρόμο στην άνοδο της Ακροδεξιάς. Το επιχείρημα της ματαιότητας υποστηρίζει ότι καμία μεταρρύθμιση δεν μπορεί να μεταβάλει την πραγματικότητα, γιατί αυτή έχει δημιουργηθεί με «φυσικό» τρόπο - το κλασικό θεώρημα της πυρηνικής οικογένειας που υπάρχει ως φυσική επιλογή, ανεξάρτητα από κοινωνικές συνθήκες και επιβολές. Και τέλος, το επιχείρημα της διακινδύνευσης υποστηρίζει ότι, διαταράσσοντας την υπάρχουσα τάξη, δημιουργούμε μια αστάθεια που μπορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτα αποτελέσματα - εδώ
ο πρώην πρωθυπουργός υπήρξε μεγαλοπρεπής: Τα σενάρια για το τι θα συμβεί προοπτικά εάν ψηφιστεί το νομοσχέδιο σταμάτησαν λίγο πριν από την πτώση μετεωρίτη.
Κατά συνθήκη ψεύδος
Δυστυχώς για τον Σαμαρά -ευτυχώς για τους υπόλοιπους- η περίοδος που ένας τόσο περίκλειστος ακροδεξιός λόγος κυβέρνησε -με τον ίδιο πρωθυπουργό- συνέπεσε με την κρίση και τα τεράστια κινήματα, που δεν του επέτρεψαν να τον καταστήσει συλλογικό κατά συνθήκη ψεύδος. Σήμερα κυριαρχεί μια πιο μακιαβελική Δεξιά, που παριστάνει ότι κοιτά κι από δω κι από κει - χωρίς να παραλείπει να αντικαθιστά τους δημοκρατικούς θεσμούς με ένα αυταρχικό μοντέλο που εξοργίζει ακόμα και το Ευρωκοινοβούλιο. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα πράγματα δεν μπορούν να γίνουν χειρότερα: Κάποιος νεότερος από τον Σαμαρά μπορεί να αντικαταστήσει τον Μητσοτάκη ή μια Ακροδεξιά εκτός Ν.Δ. μπορεί να δει τις δυνάμεις της να απογειώνονται - κανείς δεν περίμενε ότι το Ισραήλ μπορεί να πάει δεξιότερα από τον Σαρόν, μέχρι που εμφανίστηκε ο Νετανιάχου.
Ομως τα εφιαλτικά σενάρια δεν είναι μονόδρομος. Η σοσιαλιστική εκδοχή παραμένει επίσης ανοιχτή. Αρκεί αυτά που -ορθώς- παρουσιάζονται ως αξιακά ζητήματα της Αριστεράς να συνδεθούν ξανά με το κοινωνικό ζήτημα της ισότητας με ελευθερία.