Ερωτικός και πολιτικός λόγος στον queer κινηματογράφο

Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος οργανώνει ένα διαφορετικό αφιέρωμα και ο επιμελητής του μας εισάγει στη θεματολογία και την αισθητική των ταινιών

Το πανόραμα, στις 13-19 Δεκεμβρίου, περιλαμβάνει 38 ταινίες μικρού και μεγάλου μήκους, άγνωστες και δυσεύρετες αλλά και κάποιες ιδιαίτερα δημοφιλείς

Εν συντομία

Τον περασμένο Νοέμβριο στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης παρουσιάστηκε το αφιέρωμα στον ελληνικό queer κινηματογράφο με μεγάλη επιτυχία. Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος στις 13-19 Δεκεμβρίου υποδέχεται το σημαντικό καλλιτεχνικό event που πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Γενικής Γραμματείας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Πρόκειται για μια κινηματογραφική διαδρομή από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ως τις μέρες μας με 38 ταινίες μικρού και μεγάλου μήκους.

Γιατί ενδιαφέρει

Για πρώτη φορά στην Ελλάδα επίσημοι, δημόσιοι οργανισμοί διοργανώνουν τόσο εκτενές αφιέρωμα στην ελληνική κινηματογραφική παραγωγή queer θεματολογίας.

Ο ερωτικός και ο πολιτικός λόγος διαπλέκονται με διαύγεια και πρωτοτυπία στις 38 μικρού, μεσαίου και μεγάλου μήκους ταινίες που συγκροτούν την πρόταση του αφιερώματος για το queer ρεύμα του ελληνικού κινηματογράφου. Αν με την απόδοση του όρου queer περιγράφεται μια ιδιαίτερη φωνή και μια καλλιτεχνική οπτική όπου η ετεροκανονικότητα υφίσταται κριτική, τότε στα φιλμ του αφιερώματος καλύπτεται ένα ευρύ θεματικό και αισθητικό φάσμα. Αυτό το πανόραμα ταινιών, συγκροτημένο με συγκεκριμένο σκεπτικό εκ μέρους του υπογράφοντος επιμελητή και του Φεστιβάλ Κινηματογράφου, καθιστά προσιτά, σε συνεργασία με την Ταινιοθήκη Ελλάδος, φιλμ άγνωστα στο ευρύ κοινό και δυσεύρετα, ανεπίδοτα και δύσπεπτα, τολμηρά στην έκφραση της «παραβατικής» σεξουαλικότητας και γι’ αυτό συχνά εκτός διανομής. Αλλά και συναρπαστικές και δημοφιλείς ταινίες με διεθνή διάχυση και αποδοχή που εξοικείωσαν το ελληνικό κοινό με την γκέι/queer θεματική και αισθητική («Στρέλλα» του Πάνου Κούτρα). Ετσι περιγράφεται η τροχιά από την άρνηση-δαιμονοποίηση της διαφοράς και την ομοερωτοφοβική βία μέχρι τη δυναμική και αποτελεσματική διεκδίκηση ενός άλλου, ανατρεπτικού απέναντι στα στερεότυπα καλλιτεχνικού queer λόγου.

Οι ταινίες ανάγονται στα τέλη της ανατρεπτικής δεκαετίας του ’60 με τις αντηχήσεις των αιτημάτων του παρισινού Μάη και της σεξουαλικής επανάστασης και φτάνουν μέχρι τα χρόνια της οικονομικής κρίσης στον 21ο αιώνα, εκφράζοντας όσες χειρονομίες στη δημόσια σφαίρα αφορούν τις σύγχρονες σεξουαλικές ταυτότητες.

Παράλληλα πρέπει να σημειωθεί ότι στο συγκεκριμένο διακριτό ρεύμα της ελληνικής κινηματογραφίας εντοπίζεται μεγάλη ποικιλία στα θέματα αλλά και στον αφηγηματικό τρόπο των ταινιών. Αρχικά σημαντικές ταινίες επιχειρούν να επανεγγράψουν τον αρχαιοελληνικό μύθο με έμφαση στα ομοερωτικά σημαινόμενα («Vortex. To πρόσωπο της Μέδουσας» του Νίκου Κούνδουρου και «Ορέστης» του Βασίλη Φωτόπουλου), ενώ άλλες οργανώνουν τον ομοφυλόφιλο λόγο στο πλαίσιο μιας «ταινίας πολιτισμικής κληρονομιάς» («Μετέωρο και σκιά» του Τάκη Σπετσιώτη). Ορισμένες από τις ταινίες εκφράζουν αιχμηρή κριτική συνδυάζοντας τη σεξουαλικότητα με το μεταναστευτικό ρεύμα και γενικά την εικόνα του ξένου και του απόβλητου (ταινίες του Κωνσταντίνου Γιάνναρη και των Γιώργου Κόρρα – Χρήστου Βούπουρα) και άλλες υιοθετούν τους κώδικες του μελοδράματος προκειμένου να περιγράψουν την ενοχή και την απόρριψη («Αγγελος», «Γαλάζιο φόρεμα»). Μαζί με φιλμ τεκμηρίωσης που αποθησαυρίζουν πτυχές της ομοφυλόφιλης ιστορίας («Μπέττυ», «Τα καλιαρντά», «Poste Restante Ομόνοια») υπάρχουν ανατρεπτικά και απολαυστικά camp/cult φιλμ («H επίθεση του γιγαντιαίου μουσακά» του Πάνου Κούτρα). Κοντά σε αντιπροσωπευτικές αβανγκάρντ ταινίες όπου εκφράζεται ο γυναικείος λόγος, διπλά «διαφορετικός» άλλωστε, παρουσιάζονται επιλεκτικά ταινίες των αντιπροσωπευτικότερων σκηνοθετών του queer ρεύματος: από τα προανακρούσματα και την πρώτη στοιχειοθέτηση θεμάτων κατά τη μεταπολίτευση (Σπετσιώτης, Αγγελίδη, Ζαχμανίδη, Καλογιάννης, Λυγγούρης) μέχρι την εδραίωση ενός ανατρεπτικού ομοφυλόφιλου λόγου με θεματικές που αφορούν το AIDS, τη διαφυλικότητα και τις πολιτικές του σώματος, τη μετανάστευση και την οικογένεια (Γιάνναρης, Δήμας, Κούτρας, Φραντζής, Τσαγγάρη, Ζάππας, Ευαγγελίδης, Αλεξίου).

*Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας του Θεάτρου και του Ελληνικού Κινηματογράφου (Πανεπιστήμιο Πατρών)