«Αμλετ» στον Νέο Κόσμο
Ο σκηνοθέτης μιλά για τον Αμλετ, τη σεξουαλική καταπίεση, το πένθος
Ο σκηνοθέτης Εκτορας Λυγίζος αναμετριέται με το πιο αινιγματικό έργο του Σαίξπηρ και αναζητά τα βαθύτερα νοήματά του
Συνάντησα τον Εκτορα Λυγίζο στις πρόβες της παράστασης «Η τραγική ιστορία του Αμλετ, ενός πρίγκιπα της Δανίας» που θα ανεβάσει σε λίγο καιρό στο Θέατρο του Νέου Κόσμου με τη θεατρική ομάδα Grasshopper. Εμφανώς ευφυής στον λόγο, μειλίχιος, δύσκολα εντοπίζεις με την πρώτη ματιά τον άνθρωπο πίσω από τις ριζοσπαστικές και προβοκατόρικες δουλειές τόσο στο θέατρο όσο και στο σινεμά. Αυτήν τη φορά αποφάσισε να καταπιαστεί με το δημοφιλέστερο αλλά και πιο αινιγματικό και πολυσύνθετο έργο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ καθώς και με τους μηχανισμούς της εξουσίας. Εχοντας μελετήσει και αναλύσει σε βάθος το κείμενο και με συνοδοιπόρους μια ομάδα εξαιρετικών ηθοποιών της νέας γενιάς, ο Λυγίζος ετοιμάζει και πρωταγωνιστεί σε μια παράσταση την οποία αναμένουμε στις αρχές Μαΐου.
Τι σε ώθησε να αναμετρηθείς με ένα από τα πιο σημαντικά και δύσκολα έργα τoυ παγκόσμιου θεάτρου;
Εχει πολλά θέματα που με ενδιαφέρουν. Πρωταρχικά το πένθος: πρόκειται για μια κοινωνία που έχει ξεπεράσει γρήγορα το πένθος για τον νεκρό βασιλιά και είναι ο Αμλετ αυτός που ζητάει από τους άλλους χρόνο για να το διαχειριστεί. Του ζητιέται γρήγορα να κάνει κάτι, σαν μια παραβίαση του εσωτερικού του χρόνου. Μείνει βαλτωμένος και προσκολλημένος στο πένθος που έχει μέσα του αδράνεια και απραξία. Πρέπει να αυτοθεραπευτεί για να προκύψει καινούργια επιθυμία και δράση. Νομίζω έχει να κάνει με τα πρόσωπα που κατοικούν μέσα μας σαν βρικόλακες, όχι με την κακή έννοια αλλά σαν γενιές πολλών εντολών, φωνών και ιστοριών. Σαφώς με ενδιαφέρει και το θέμα της αυτοκτονίας και το πώς μπορείς ο ίδιος να διαχειριστείς τη ζωή σου και τον θάνατό σου. Και το παιχνίδι της δυναμικής ανάμεσα στα πρόσωπα: επηρεάζουν το ένα το άλλο και προσπαθούν να ελέγξουν το ένα το άλλο, όμως αυτή η δυναμική συνεχώς μεταβάλλεται. Από την αρχή καταλαβαίνεις ότι ο κόσμος των μεγάλων προσπαθεί να ελέγξει τους μικρούς και κυρίως με τον έλεγχο της σεξουαλικότητας. Και από τον υπερβολικό έλεγχο προκύπτει η τρέλα: είτε υποδύεσαι τον τρελό είτε της επιτρέπεις να υπάρχει και τελικά γίνεται κολλητική, ως διέξοδος από την καταπίεση.
Πόσο χρόνο απαίτησε από σένα ένα τόσο δαιδαλώδες έργο;
Κάθισα τρεις μήνες σπίτι μου με το κείμενο, αρχικά διαβάζοντας αυτά που με ενδιέφεραν: το ψυχαναλυτικό κομμάτι του μύθου και τις ερμηνείες, τα πραγματολογικά του στοιχεία. Περίπου δύο μήνες μού πήρε η διασκευή· έχει την ιδιομορφία ότι επέλεξα να χρησιμοποιήσω δι
«Από τον υπερβολικό έλεγχο προκύπτει η τρέλα: είτε υποδύεσαι τον τρελό είτε της επιτρέπεις να υπάρχει και τελικά γίνεται κολλητική, ως διέξοδος από την καταπίεση»
αφορετικές μεταφράσεις (Γιώργου Χειμωνά, Διονύση Καψάλη, Ιάκωβου Πολυλά) που αγαπώ πολύ ενώ έκανα και εγώ μετάφραση σε κάποια μέρη. Ο «Αμλετ» είναι ένα κείμενο δίχως συνέπεια ύφους, έχει σκληρά αλλά και πιο λυρικά κομμάτια. Αφησα και το ίδιο το κείμενο να με οδηγήσει.
Τι σε δυσκόλεψε περισσότερο σε αυτή την αναμέτρηση;
Τα πάντα. Το βάρος του υλικού. Είναι έργο που σε καλεί να συνομιλήσεις με πολύ βαριά κομμάτια σου. Συγχρόνως είναι έργο με ρυθμό και πρέπει να βρεις τον βηματισμό του ενώ ταυτόχρονα κουβαλάς το βαρύ φορτίο του – αυτό είναι το δύσκολο. Το μεγαλύτερο κομμάτι του έργου είναι συλλογισμοί και σκέψεις όλων των προσώπων και αυτό έχει ένταση. Ολοι βρίσκονται ανάμεσα σε δύο καταστάσεις: να αποκαλύψουν ή να κρύψουν, να σκοτώσουν ή όχι, η μάνα να φροντίσει το παιδί ή να συνεχίσει τη ζωή που θέλει, η Οφηλία να ακολουθήσει το σχέδιο του πατέρα της και να γίνει κατάσκοπος του Αμλετ; Εχουν ένα συνεχές βάρος το οποίο θέλουν να ξεφορτώσουν. Μη σου πω ότι ούτε καν στο τέλος δεν το αφήνουν.
Είναι ο Αμλετ ένας τραγικός ήρωας σύμφωνα με τον αριστοτελικό ορισμό; Ο ενάρετος που λόγω ανθρώπινου ελαττώματος προχωρεί σε πράξεις που βλάπτουν τον ίδιο αλλά και όλους τους άλλους γύρω του;
Το ενδιαφέρον στον Αμλετ είναι ένας ολόκληρος προβληματισμός του Σαίξπηρ πάνω στην έννοια της τραγωδίας. Ουσιαστικά μελετά πολύ τον τρόπο που η ιστορία και ο μύθος περιμένουν από το άτομο να διαγράψει τις προσωπικές του επιθυμίες και να γίνει ήρωας. Οπότε η τραγικότητά του είναι η δυσκολία του να αποκτήσει το μέγεθος που του ζητιέται για να προβεί στην πράξη. Και η δυσκολία του να διαγράψει προηγούμενες εμπειρίες και γνώσεις του για να προχωρήσει σε αυτό.
Αυτή η δυσκολία του οφείλεται στον χαρακτηρισμό του «μοντέρνου ανθρώπου» που του έχουν αποδώσει, με την έννοια ότι δεν διακατέχεται από τους μεσαιωνικούς κώδικες της εκδίκησης αλλά είναι περισσότερο άνθρωπος του στοχασμού και γι’ αυτό δειλός μπροστά στην πράξη που έχει αναλάβει;
Σε σχέση με άλλους παρόμοιους μύθους που μελετούν αντίστοιχες ανθρώπινες λειτουργίες, όπως ο Οιδίποδας ή οι Ατρείδες, αυτό που διαφοροποιεί τον Αμλετ είναι ότι ενέχει το κομμάτι του συλλογισμού, της σκέψης. Είναι ένας ήρωας πιο εσωτερικός, πιο αναλυτικός. Ανάμεσα στη θέληση και την πράξη μεσολαβεί ένα τεράστιο κομμάτι που είναι η σκέψη και έρχεται σαν υγρασία να το βαρύνει. Οντως μιλάς για ένα πρόσωπο που συνεχώς αναβάλλει. Ας πούμε ότι έχει πάρα πολλές οδηγίες, πιο πολλές φωνές στο μυαλό και το DNA του απ’ ό,τι ο άγριος άνθρωπος, ο πρωτόγονος, ο αρχαϊκός, ο αρχαίος. Η ποσότητα των οδηγιών που έχει είναι τόσο μεγάλη που αρχίζει να παραβιάζει την αυτόματη σχέση με το ένστικτο.
Ενα από τα θέματα που μελέτησες στον «Αμλετ» σου είναι η σεξουαλική καταπίεση.
Μπορεί να μην το καταλαβαίνουμε αλλά είναι στηριγμένη η κοινωνία σε αυτό. Δεν το λέω μόνο αρνητικά αλλά και σαν διαπίστωση. Προκειμένου να συνυπάρξουμε, ένα από τα πρώτα πράγματα στο οποίο γίνεται έλεγχος –αλλά και επιβάλλεται περιορισμός– είναι το να βιώνεις ελεύθερα τη σεξουαλική ορμή, που στο μεγαλύτερο κομμάτι της έχει να κάνει με την επιθετικότητα σε σχέση με τον άλλο. Απαξ και απελευθερωθεί η σεξουαλική ορμή υπάρχουν μεγάλα κομμάτια επιθυμίας ελεύθερα, που δεν γίνεται να υπάρχουν σε όλους γιατί πρέπει να συνυπάρξουμε. Ενα άλλο κομμάτι είναι το φορμάρισμα του φύλου σε σχέση με το αντρικό και γυναικείο πρότυπο. Ο Αμλετ βρίσκεται σε ένα περιβάλλον προτεσταντικό, χριστιανικό και κουβαλάει την ανάγκη να παίξει τον ρόλο του φύλου· έναν απολύτως αντρικό ήρωα: οι άντρες δεν πρέπει να κλαίνε, οφείλουν να είναι δυνατοί και λογικοί, ενώ οι γυναίκες έχουν συγκεκριμένες αποστολές.
Στην πλειονότητά τους οι παραστάσεις και οι ταινίες σου κινούνται έξω από το δεδομένο και το αναμενόμενο τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη φόρμα και πολλές φορές προκαλούν.
Ας πούμε καλύτερα ότι δεν με ενδιαφέρει να θεωρώ δεδομένο έναν τρόπο αναπαράστασης. Ακόμη και σε σχέση με παλιότερες δουλειές μου. Οταν έχω προσπαθήσει να με επαναλάβω εγώ ο ίδιος βαριέμαι. Το δεδομένο μου δημιουργεί αμφιβολία, αμφισβήτηση. Με ενδιαφέρει πιο πολύ να καταλαβαίνω το ψυχικό σύμπαν στο οποίο κατοικεί ένα έργο παρά το ρεαλιστικό. Εχω επίσης μια συγκεκριμένη εμμονή σε σχέση με τον λόγο. Ακόμη και το πιο ρεαλιστικό είδος θεάτρου είναι μουσικό. Ο τρόπος που ο ήχος ακόμη και ασυνείδητα επηρεάζει τον θεατή, δηλαδή ότι μοιάζει με τραγούδι. Υπάρχουν παράλληλοι κόσμοι που τους αντιλαμβανόμαστε χωρίς να τους καταλαβαίνουμε αλλά είναι εκεί. Το θέατρο και το σινεμά είναι τρόποι να τους κατασκευάσεις είτε να τους μοιραστείς.
Αποτέλεσμα αυτής της ριζοσπαστικής ματιάς σου είναι να αποθεώνεσαι από τη μία και να δέχεσαι πλήθος αρνητικών κριτικών από την άλλη. Πώς τις αντιμετωπίζεις;
Οταν είμαι απολύτως εντάξει με αυτό που έχω κάνει δεν με επηρεάζει. Αλλες φορές με ενοχλεί η επιθετικότητα. Πιστεύω ότι η κριτική είναι επιστημονικό κείμενο και αυτός που το γράφει πρέπει να διατηρεί μια σχετική απόσταση. Μπορεί βέβαια να είναι και σύμπτωμα της εποχής, που ούτως ή άλλως είναι επιθετική.