Ο μαύρος κύκνος του κορονοϊού: δύο πολιτικές στρατηγικές
Το απρόβλεπτο στη ροή των πραγμάτων και πώς επηρεάζεται η αντιμετώπισή του από κατεστημένες νοοτροπίες και αντιλήψεις
Το ξέσπασμα της πανδημίας του κορονοϊού ήρθε στη ζωή μας σαν μαύρος κύκνος. «Ενα σπάνιο πουλί στη γη, τόσο σπάνιο όπως ένας μαύρος κύκνος» ήταν μια φράση του Ρωμαίου ποιητή Γιουβενάλη. Μαύροι κύκνοι στον κόσμο του Γιουβενάλη δεν υπήρχαν. Τον 17ο αιώνα οι Ευρωπαίοι ανακάλυψαν μαύρους κύκνους στην Αυστραλία. Η ακλόνητη πίστη ότι «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί» διαψεύστηκε.
Ο Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ χρησιμοποίησε τη μεταφορά του μαύρου κύκνου στο ομώνυμο βιβλίο του για να δηλώσει το εξαιρετικά απρόβλεπτο που έχει ασυνήθιστη επίδραση στην οικονομική και κοινωνική ζωή και εκ των υστέρων προσφέρεται για αναθεώρηση απόψεων περί του απρόβλεπτου και έναν εξορθολογισμό της αναμονής παρόμοιων γεγονότων. Το απρόβλεπτο εντέλει εξορθολογίζεται και ενσωματώνεται στο κράμα αντιλήψεων ανθρώπων και εγκατεστημένων νοοτροπιών που οδηγούν πολιτικά συστήματα.
Είναι γεγονός ότι πρόσφατες επιδημίες όπως ο SARS (σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο) το 2002-03, η γρίπη των χοίρων (2009-10), ο Εμπολα (20142016) ή ακόμη ο HIV/AIDS (1981 – σήμερα) δεν προκάλεσαν τέτοια διατάραξη της κοινωνικής ζωής σε τέτοια παγκόσμια κλίμακα. Καθώς η πανδημία του κορονοϊού βρίσκεται στο ξέσπασμά της για τα 5/6 του πληθυσμού του πλανήτη (εκτός ίσως της Κίνας), ο αντίκτυπος διαισθητικά συγκρίνεται με την ισπανική γρίπη (1918) κατά την οποία έχασαν τη ζωή τους πάνω από 50 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο, την ευλογιά (15ος-17ος αιώνας) που αφάνισε μέχρι το ένα τρίτο του αυτόχθονου πληθυσμού του «νέου κόσμου» της αμερικανικής ηπείρου, τον «μαύρο θάνατο» (1347-51) στην Ευρασία και την πανώλη του Ιουστινιανού (543 μ.Χ. – 8ος αιώνας).
Για παράδειγμα η ισπανική γρίπη με πάνω από 50 εκατομμύρια νεκρούς ήταν καταλύτης για τη δημιουργία δημόσιων συστημάτων υγείας, έναν σημαντικό μοχλό του κράτους πρόνοιας, και στις ΗΠΑ οδήγησε στη μαζική είσοδο των γυναικών στην εργασία. Οι πανδημίες από μόνες τους δεν μπορούν να εξηγήσουν καμία από τις μεγάλες κοινωνικές διαδικασίες που άλλαξαν την πορεία της Ιστορίας. Αλλά έχουν αποτελέσει τον καταλύτη για κοινωνικές τομές. Εχουν διαδραματίσει τον ρόλο ενός μαύρου κύκνου: ένα εξαιρετικά απρόβλεπτο γεγονός με επίδραση στην πληθυσμιακή σύνθεση και την κοινωνική αλλαγή. Θα ήταν νωρίς για μια πρόβλεψη των μακροπρόθεσμων αλλαγών ενώ το φαινόμενο είναι σε εξέλιξη, γι’ αυτό θα εστιάσω στο άμεσο μέλλον της πολιτικής διαχείρισης της κρίσης.
Ηπια διαχείριση και «καταστολή» της επιδημίας
Χρειάζεται να έχουμε καλή αίσθηση των αριθμών των ζωών που ρισκάρονται σε πολιτικές επιλογές, επίγνωση του εύρους του πραγματικού κινδύνου της πανδημίας του κορονοϊού καθώς και των πραγματικών πολιτικών διακυβευμάτων ώστε να εκτιμήσουμε καλύτερα τις πολιτικές στρατηγικές και τις πιθανές τροχιές των κοινωνιών. Στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και στον υπόλοιπο κόσμο –εκτός Κίνας και Νότιας Κορέας– βρισκόμαστε στην αρχή της πανδημίας. Είναι γεγονός όμως ότι θα χαθούν πολλές ανθρώπινες ζωές. Πόσες; Είναι άγνωστο.
Υπάρχουν κατά βάση δύο πιθανά σενάρια πολιτικής διαχείρισης της κρίσης, με ποικίλες εκδοχές, αυστηρές ή χαλαρές. Το πρώτο σενάριο, της μετριοπαθούς, «καταπραϋντικής» διαχείρισης, επικεντρώνει στην επιβράδυνση της εκθετικής αύξησης αλλά όχι στη ριζική διακοπή της εξάπλωσης
της επιδημίας. Βασικά εστιάζει σε μείωση της αιχμής της ζήτησης για κλίνες σε μονάδες εντατικής θεραπείας (ΜΕΘ) και για αναπνευστήρες. Σε μια καλή εκδοχή του περιλαμβάνει ειδική προστασία ευάλωτων ομάδων. Σύμφωνα με τη μελέτη του Imperial College με επικεφαλής τον επιδημιολόγο Νιλ Φέργκιουσον, το μετριοπαθές, «καταπραϋντικό» σενάριο π.χ. για τις ΗΠΑ θα μπορούσε να παραγάγει οκταπλάσια ζήτηση σε κλινών σε ΜΕΘ περίπου τον Μάιο ή τον Ιούνιο (στο αποκορύφωμα της κρίσης) από την τωρινή διαθεσιμότητα. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να οδηγήσει μέχρι και σε 250 χιλιάδες θανάτους στο Ηνωμένο Βασίλειο και μέχρι 1,11,2 εκατομμύριο θανάτους στις ΗΠΑ. Ως μέτρο σύγκρισης έχει υπολογιστεί ότι 675 χιλιάδες Αμερικανοί πέθαναν από την ισπανική γρίπη το 1918. Σημειώνεται ότι η διαθεσιμότητα κλινών σε ΜΕΘ στις ΗΠΑ πριν από μια δεκαετία ήταν 34,7 κλίνες ανά 100 χιλιάδες κατοίκους. Η διαθεσιμότητα αυτή ήταν μεγαλύτερη από της Ισπανίας με 9,7 «κρίσιμες κλίνες» ανά 100 χιλιάδες κατοίκους, της Ιταλίας με 12,5 κλίνες ανά 100 χιλιάδες κατοίκους αλλά και της Γερμανίας που διέθετε τις περισσότερες «κρίσιμες κλίνες»: 29,2 ανά 100 χιλιάδες κατοίκους, στην Ευρώπη. Η Ελλάδα ήταν στη δεύτερη από το τέλος θέση με έξι «κρίσιμες κλίνες» ανά 100 χιλιάδες κατοίκους ανάμεσα σε 31 ευρωπαϊκές χώρες, αλλά η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε την τελευταία δεκαετία ως συνέπεια των πολιτικών των μνημονίων. Η Ελλάδα λίγο πριν από την πανδημική κρίση είχε 557 διαθέσιμες κλίνες σε ΜΕΘ – μονάδες εντατικής θεραπείας (25 Νοεμβρίου 2019). Σύμφωνα με πρόσφατες δηλώσεις του υπουργού Υγείας Βασίλη Κικίλια το ΕΣΥ έχει σήμερα εξοπλιστεί με 685 κλίνες ΜΕΘ και ΜΑΦ, ενώ φαίνεται ότι θα χρησιμοποιηθούν οι 107 κλίνες ΜΕΘ στον ιδιωτικό τομέα (με πληρωμή) και 38 κλίνες ΜΕΘ από τα στρατιωτικά νοσοκομεία. Σε κάθε περίπτωση αυτήν τη στιγμή δεν ξεπερνούν τις 830 κλίνες συνολικά. Με αυτό και μόνο το στατιστικό δεδομένο, χωρίς παραπέρα ενημέρωση, είναι άγνωστο εάν και οι 830 κλίνες στο σύνολό τους είναι λειτουργικές. Ακόμη και εάν είναι, αντιστοιχούν περίπου 7,7 κλίνες ανά 100 χιλιάδες κατοίκους. Συντηρητικές εκτιμήσεις κάνουν λόγο για την ανάγκη τουλάχιστον 2.000 κλινών ΜΕΘ.
Παρά τις αρχικές ταλαντεύσεις, όλες οι χώρες σε αυτήν τη χρονική φάση, συμπεριλαμβανομένων του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ, ακολουθούν διαφορετική τροχιά από το προαναφερθέν σενάριο. Δηλαδή ακολουθούν ένα δεύτερο σενάριο, αυτό που προτείνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) και έχει ονομαστεί «κατασταλτικό» της επιδημίας. Αποσκοπεί στον επιθετικό έλεγχο της επιδημίας και στην ελαχιστοποίηση της ζημιάς σε ανθρώπινες ζωές. Αυτό περιλαμβάνει προοδευτική μείωση των συναθροίσεων, κλείσιμο σχολείων και
Οι πολιτικές που θα αποτύχουν ηθικά, πολιτικά και διαχειριστικά θα αντιμετωπίσουν ένα κύμα αγανάκτησης και αλλαγής πολιτικών στάσεων και συμπεριφορών
καταστημάτων, αυστηρότερα μέτρα κοινωνικής απόστασης και κλιμακώνεται με κλείδωμα περιοχών ή χωρών μέχρι και περιορισμό της κυκλοφορίας, σε συνδυασμό με καραντίνα των ασθενών και απομόνωση ατόμων που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες. Στοχεύει στην καταστολή της επιδημικής ανάπτυξης, τη δραστική μείωση του αριθμών νέων περιπτώσεων. Το «κυνήγι του ιού», η περίφημη ιχνηλάτηση, είναι ένα ακόμη συστατικό που περιλαμβάνει ένα τέτοιο ιδανικό σενάριο ελέγχου της επιδημίας. Δυστυχώς, με κάποιες εξαιρέσεις (π.χ. Νότια Κορέα, , Ισλανδία, Νορβηγία, Σιγκαπούρη) εξαιτίας των εξασθενημένων συστημάτων υγείας από χρόνιες νεοφιλελεύθερες πολιτικές πολλές χώρες δεν δύνανται να κάνουν εκτεταμένους ελέγχους, «κυνηγώντας» τον ιό περίπτωση προς περίπτωση. Φυσικά και εδώ υπάρχουν διακυμάνσεις ως προς τον βαθμό εφαρμογής ή εγκατάλειψης της προσπάθειας από χώρα σε χώρα. Για παράδειγμα, η ελληνική κυβέρνηση φαίνεται να έχει εγκαταλείψει την ιχνηλάτηση σε σημαντικό βαθμό.
Το σενάριο της «καταστολής» της επιδημίας περιλαμβάνει το κλείσιμο αρκετών επιχειρήσεων, ένα μερικό ή ολικό σταμάτημα της οικονομικής ζωής για δύο ή τρεις μήνες, όπως περίπου συνέβη στην περίπτωση της Κίνας. Εστιατόρια, αυτοκινητοβιομηχανίες, ο κατασκευαστικός τομέας, ο κλάδος τουρισμού, αναψυχής και άλλοι κλάδοι είναι σήμερα κλειστοί στις ΗΠΑ κ.α. Η εκπαίδευση και οι τράπεζες προσπαθούν να μπουν αποκλειστικά σε online κίνηση.
Η αντίληψη των libertarian think tanks
Το μερικό σταμάτημα της οικονομικής ζωής δημιουργεί ταλαντεύσεις και δεύτερες σκέψεις σε πολιτικούς κύκλους. Χαρακτηριστικά, ο πρόεδρος Τραμπ στις 23 Μαρτίου δήλωσε ότι θα ήθελε να
«ξανανοίξει τη χώρα» σε περίοδο εβδομάδων και όχι μηνών. Συγκεκριμένα είπε: «Η Αμερική σύντομα θα είναι και πάλι ανοιχτή για τις επιχειρήσεις. Πολύ σύντομα. Πολύ νωρίτερα από τρεις ή τέσσερις μήνες που πρότεινε κάποιος. Πολύ συντομότερα. Δεν μπορούμε να αφήσουμε τη θεραπεία να γίνει χειρότερη από το ίδιο το πρόβλημα». Τα τελευταία νέα καθώς γραφόταν αυτό το άρθρο είναι η δήλωση Τραμπ ότι η χώρα θα «ανοίξει» πριν από το καθολικό Πάσχα στις 12 Απριλίου.
Συντηρητικές φωνές στις ΗΠΑ συμφωνούν. Ο Νταν Πάτρικ, αντικυβερνήτης του Τέξας, ισχυρίστηκε ότι θα προτιμούσε να πεθάνει παρά να δει τα μέτρα δημόσιας υγείας να βλάπτουν την αμερικανική οικονομία και πως «πολλοί παππούδες» σε όλη τη χώρα θα συμφωνούσαν μαζί του. Και συνέχισε: «Το μήνυμά μου: να επιστρέψουμε στη δουλειά, να επιστρέψουμε στη ζωή, να είμαστε έξυπνοι και όσοι από εμάς είναι 70+ ετών θα φροντίσουμε τον εαυτό μας». Γνωστά libertarian think tanks (π.χ. CATO Institute) δεν έπαψαν να αντιδρούν στο (μερικό) σταμάτημα της παραγωγής. Ακόμη και ο δημοκρατικός κυβερνήτης της Νέας Υόρκης Αντριου Κουόμο, της πολιτείας που πλήττεται σήμερα περισσότερο, δήλωσε: «Δεν μπορείτε να σταματήσετε την οικονομία για πάντα». Ο Κουόμο πρότεινε μια «έξυπνη» πολιτική υγείας στον δρόμο της ήπιας καταπραϋντικής διαχείρισης της επιδημίας που θα περιλαμβάνει (α) ειδική προστασία των ηλικιωμένων, ενώ οι νεότεροι θα δουλεύουν (και θα ασθενούν) κανονικά και (β) ενίσχυση των αμερικανικών υποδομών υγείας με αναπνευστήρες, που είναι και η κρίσιμη συσκευή για να αντιμετωπιστεί μια κατά βάση ασθένεια του αναπνευστικού συστήματος.
Η General Motors προσφέρθηκε να μετατρέψει τα σταματημένα εργοστάσια αυτοκινήτων σε αλυσίδες παραγωγής αναπνευστήρων και άλλου είδους ιατρικού εξοπλισμού σε συνεργασία με την εταιρεία Ventec που διαθέτει την τεχνογνωσία. Εμπειρογνώμονες πολιτικών υγείας όμως έχουν αναρωτηθεί για τη γρήγορη έκβαση τέτοιων εγχειρημάτων, ιδιαίτερα κατά την εξέλιξη ενός χαλαρού καταπραϋντικού σεναρίου στη διάρκεια του οποίου ο κορονοϊός θα αφεθεί να πάρει τον δρόμο του με μικρά εμπόδια.
Η εξισορρόπηση ανάμεσα σε χιλιάδες ζωές και την εξομάλυνση της οικονομίας, η επιλογή ανάμεσα στην ανθρώπινη καταστροφή και τη βαθιά οικονομική ύφεση και ό,τι αυτή φέρει (π.χ. απολύσεις, χρεοκοπία, απώλεια κατοικιών, εξώσεις, άστεγοι) θα είναι ένα διαρκές ηθικό δίλημμα του άμεσου μέλλοντος που ορθώνεται πάνω από κυβερνήσεις και κοινωνίες. Η απάντηση στο δίλημμα είναι πολιτική. Νεοφιλελεύθεροι κύκλοι ανυπομονούν να πάνε «back to normal», πίσω στη γνώριμη διαχείριση. Τείνουν να ξαναβλέπουν το ζήτημα των σημερινών αυστηρών μέτρων ελέγχου της επιδημίας υπό το φως της παλιάς κατάστασης, να τα επα
ναξιολογούν σύμφωνα με τα παλιά ήθη. Δηλαδή ως προσωρινή περίοδο «αγοράς χρόνου» κατά την οποία οι υποδομές υγείας θα ενισχυθούν κάπως με γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό, θα εξοπλιστούν με μάσκες και αναπνευστήρες και θα δημιουργηθούν επιπλέον κλίνες σε ΜΕΘ και ΜΑΦ (μονάδες αυξημένης φροντίδας). Οι κύκλοι αυτοί προσβλέπουν στη γρήγορη χαλάρωση των αυστηρών μέτρων ελέγχου της επιδημίας, έπειτα από μια σύντομη περίοδο δύο ή τριών εβδομάδων από σήμερα.
Η προοπτική αυτή συναντά την ισχυρή αντίδραση πολλών επιστημόνων και εμπειρογνωμόνων σε θέσεις-κλειδιά στη δημόσια υγεία. Για παράδειγμα ο Αντονι Φάουσι, ανοσολόγος, διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργίας και Λοιμωδών Νοσημάτων που ηγείται της ομάδας του Λευκού Οίκου για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορονοϊού διαφωνεί με τη διολίσθηση προς τον ήπιο, καταπραϋντικό δρόμο αντιμετώπισης του ιού. Αλλά και
ο κυβερνήτης της Νέας Υόρκης Κουόμο εξέφρασε την ανησυχία του: «Δεν έχουμε να κάνουμε με μια καμπύλη, είναι ένα κύμα, ένα τσουνάμι που θα συντρίψει τα συστήματα υγείας».
Εμπορευματοποιημένη vs δημόσια υγεία
Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα με τον καταπραϋντικό δρόμο. Μπορεί να έχουμε ταχεία αναζωπύρωση της επιδημίας, κατακλυσμό των νοσοκομείων και ξανακλείσιμο της οικονομίας με πολλαπλάσιες αρνητικές επιπτώσεις στο τέλος της κρίσης. Το κυριότερο όμως είναι ότι συνιστά έναν επώδυνο δρόμο που θα φέρει εκατόμβες θυμάτων μεταξύ των ηλικιωμένων και των ευάλωτων ομάδων. Ενας δρόμος με πολλές θυσίες και δάκρυα, πολλά δάκρυα και θυσίες. Ενώ το απρόβλεπτο παραμονεύει. Ο Ρον Πολ, εμβληματική μορφή των δεξιών ελευθεριακών (libertarians) και πρώην μέλος του Κογκρέσου, έγραψε πρόσφατα ένα άρθρο στο οποίο αναρωτιόταν εάν
Το σενάριο της «καταστολής» της επιδημίας περιλαμβάνει το κλείσιμο αρκετών επιχειρήσεων, ένα μερικό ή ολικό σταμάτημα της οικονομικής ζωής για δύο ή τρεις μήνες, περίπου όπως συνέβη στην περίπτωση της Κίνας
η παγκόσμια πανδημία είναι μια «μεγάλη φάρσα» για την επέκταση της εξουσίας της κυβέρνησης. Ο γιος του, Ραντ Πολ, γερουσιαστής του Κεντάκι, ήταν το πρώτο μέλος της Γερουσίας των ΗΠΑ που βγήκε θετικό στον κορονοϊό. Εάν οι ΗΠΑ τελικά επιλέξουν τον δρόμο της «καταπραϋντικής» διαχείρισης της κρίσης, τι θα κάνουν άραγε οι άλλες χώρες; Το πιο πιθανό είναι ότι θα υπάρξουν πολλές διακυμάνσεις από χώρα σε χώρα που θα έχουν να επιλέξουν από ένα φάσμα επιλογών ανάμεσα στους δύο πόλους: τον πόλο της ήπιας «καταπραϋντικής» διαχείρισης και τον πόλο της αυστηρής καταστολής της επιδημίας.
Είναι σημαντικό να μην προσεγγίσουμε τη σημερινή και την αυριανή μέρα με πλατωνικούς χάρτες προκατασκευασμένων ιδεών. Το διακύβευμα μπορεί να είναι πολλαπλό και σύνθετο. Για παράδειγμα, ο Ορμπάν μεθοδεύει να κυβερνά με διατάγματα, κλείνοντας επ’ αόριστον την ουγγρική βουλή. Ακόμη και στην Ελλάδα υπάρχουν εύλογες ανησυχίες για
την περιστολή ατομικών δικαιωμάτων όπως ο περιορισμός της κυκλοφορίας από τις 23/3. Μια σκληρή απαγορευτική πολιτική, δυσανάλογη με την ωφέλειά της, αν και δεν υπάρχει σύγκριση με τον σχεδιασμό του Ορμπάν. Επομένως η επαγρύπνηση είναι αναγκαία για να αντιμετωπιστούν τα παρατράγουδα των μικρότερων ή μεγαλύτερων παρεκκλίσεων προς μοντέλα αυταρχικής διακυβέρνησης με αφορμή τον ιό. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η προστασία από τον ιό στα εργοστάσια της βιομηχανικής περιοχής της Λομβαρδίας που φαίνεται ότι παρέμειναν ανοιχτά με μάσκες και γάντια ήταν ελλιπής αν όχι μηδαμινή. Τα εργασιακά δικαιώματα στον χώρο της δουλειάς αποκτούν σήμερα νέα διάσταση.
Ισως το πιο σημαντικό διακύβευμα είναι η πρωταρχική ανάγκη για ζωή και ασφάλεια. Ενας ξεχασμένος ή απρόβλεπτος κίνδυνος, όπως ένας ιός, υπογραμμίζει ότι η υγεία είναι δημόσιο αγαθό. Ακόμη και η κλασική μικροοικονομική θεωρία θα αναγνώριζε
σήμερα ότι η υγεία του φτωχού, του άστεγου, του πρόσφυγα δεν αποκλείει την υγεία του πλούσιου, αντίθετα την εξασφαλίζει. Οπως ακριβώς η κακή υγειονομική περίθαλψη μιας χώρας είναι μόνιμη απειλή για το σύστημα υγείας μιας άλλης με προηγμένη υγειονομική περίθαλψη.
Η ανάγκη για καθολική πρόσβαση στην υγεία δεν αναιρεί τις πολλαπλές ταξικές διαστάσεις στην υγειονομική φροντίδα, που περιλαμβάνει πέρα από την απλή πρόσβαση και την ποιότητα των υπηρεσιών. Μέρος του συστήματος υγείας λειτουργεί εμπορευματοποιημένα ακόμη και σε τέτοιες συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Στην Ελλάδα πρόσφατα ορίστηκε διπλάσια αποζημίωση στους ιδιοκτήτες ιδιωτικών κλινικών που θα διαθέσουν κρεβάτια ΜΕΘ για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορονοϊού από τα 800 στα 1.600 ευρώ ημερησίως. Στις ΗΠΑ για τους ασφαλισμένους το κόστος αγωγής και νοσηλείας μπορεί να ποικίλλει από 1.400 δολάρια μέχρι αρκετά πάνω από 20.000 δολάρια για άτομα με επιπλοκές (πνευμονία). Στο κατά βάση ιδιωτικό και κατακερματισμένο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης των ΗΠΑ με πολλαπλούς παρόχους, με 37 εκατ. ανθρώπους να μην έχουν ασφάλιση υγείας και 41 εκατ. με ανεπαρκή υγειονομική περίθαλψη τα νοσήλια και το κόστος της υποδοχής σε ΜΕΘ θα είναι τροχοπέδη για τη θεραπεία. Ενώ γράφονται αυτές οι γραμμές είναι ακόμη άγνωστο εάν η διαφαινόμενη συμφωνία Λευκού Οίκου και Γερουσίας για το πακέτο των 2 τρισ. δολαρίων για την αντιμετώπιση των συνεπειών από την πανδημική κρίση ή άλλα πολιτειακά προγράμματα θα καλύψουν όλους τους ανασφάλιστους και σε ποιον βαθμό.
Η ποιοτική ενίσχυση της δημόσιας υγειονομικής περίθαλψης για εργαζόμενους, ανέργους και πρόσφυγες –όλο τον πληθυσμό χωρίς εξαίρεση μπροστά σε άγνωστους μαύρους κύκνους, όπως οι ιοί– είναι το πρωταρχικό διακύβευμα. Εάν πριν από τρεις μήνες κάποιος έλεγε ότι πάνω από τις μισές χώρες στον κόσμο θα είχαν κλείσει τα σύνορά τους ολικώς ή μερικώς και πως πάνω από 1 δισ. κόσμου θα είχε δεχτεί εντολή για κατ’ οίκον περιορισμό για εβδομάδες, εάν όχι για μήνες, εξαιτίας ενός ιού, ο κοινωνικός περίγυρός του θα ανησυχούσε για την ψυχική του υγεία. Σήμερα είναι αυτή η κατάσταση του κόσμου, o οποίος έχει δεχτεί ισχυρό χτύπημα στα θεμέλιά του.
Μη ρωτάς για ποιον χτυπά η καμπάνα
Και όμως δεν υπάρχει αμφιβολία, η αλλαγή δεν θα είναι εύκολη. Ο ιός βεβαίως δεν καταλαβαίνει από κοινωνικά προνόμια, δεν σέβεται καμιά ανθρώπινη πολιτική τάξη. Εάν οι ελίτ επιμείνουν στις εγκαθιδρυμένες νεοφιλελεύθερες λογικές τους, εάν δεν πιεστούν από την κατάσταση και τον κοινωνικό παράγοντα, εάν δεν χωνέψουν γρήγορα την αλλαγή πλεύσης μπροστά στα αχαρτογράφητα νερά της πανδημίας, τότε οι κοινωνίες θα πληρώσουν σύντομα πολύ βαρύ τίμημα.
Οταν τα φέρετρα θα περνάνε μπροστά από τα μάτια μας και οι καμπάνες δεν θα σταματάνε να χτυπάνε πένθιμα, σύμφωνα και με την τραγική περιγραφή του Φραντσέσκο Μακάριο, πρώην αντιδημάρχου του Μπέργκαμο, θα είναι αδύνατο να γίνουν ασφαλείς προβλέψεις για την επόμενη μέρα. Τα δύο μοντέλα πολιτικών στρατηγικών για τη διαχείριση της κρίσης, όπως και άλλα μοντέλα (π.χ. αυτό της ανοσίας αγέλης – το αρχικό μοντέλο του Ηνωμένου Βασιλείου) που μπορεί να προκριθούν στην εξέλιξη της πανδημικής κρίσης, θα κριθούν ενώπιον των πολιτών που ναι μεν σήμερα «μένουν σπίτι» δεχόμενοι περιστολές ατομικών ελευθεριών αλλά την ίδια στιγμή παραμένουν πιο ενεργοί στην πολιτική και πιο κοινωνικά συνδεδεμένοι και αλληλέγγυοι. Ολος ο κόσμος παρακολουθεί, όλες οι κυβερνήσεις κρίνονται στη βάση σκληρών δεδομένων, δηλαδή ανθρώπινων ζωών, που είναι σε παγκόσμια θέα. Οι συγκρίσεις αναπόφευκτες. Οι διαφορετικές πολιτικές στην ηθική της διακυβέρνησης, όπως και η αποτελεσματικότητα πολιτικών μοντέλων και των εκδοχών τους, θα συγκριθούν ενώπιον πολιτικά ενεργών λαών. Οι πολιτικές θα κριθούν ηθικά και πολιτικά σε δύο βασικές εκβάσεις: (α) στο επίπεδο των ζωών και των νεκρών και (β) στο επίπεδο των δακρύων, συμπεριλαμβανομένων της οδύνης της απώλειας αγαπημένων προσώπων αλλά και των τραυμάτων της συνοδευόμενης οικονομικής κρίσης.
Δεν είναι τυχαία η επίταξη ιδιωτικών νοσοκομείων από την ισπανική κυβέρνηση, η δήλωση Μακρόν για αγαθά και υπηρεσίες που πρέπει να τεθούν εκτός αγορών, οι πιέσεις για το ευρωομόλογο –το λεγόμενο Covid bond–, καθώς και οι εκκλήσεις για εθνικοποιήσεις της αλυσίδας κρίσιμων ιατρικών υλικών (στολές, μάσκες και γάντια) και δημόσιες επενδύσεις για παραγωγή αναπνευστήρων από τον Αντριου Κουόμο σε πρόσφατα διαδοχικά tweets στις 22/3 και 24/3. Η δημόσια υγεία εξαρτάται εντέλει από πολιτικές επιλογές. Οι πολιτικές που θα αποτύχουν ηθικά, πολιτικά και διαχειριστικά θα αντιμετωπίσουν ένα κύμα αγανάκτησης και αλλαγής πολιτικών στάσεων και συμπεριφορών. Παρά τις εκτυλισσόμενες προσπάθειες για μετατόπιση της ευθύνης σε ατομικό επίπεδο (απείθαρχοι, αμόρφωτοι, απολίτιστοι) από καθεστωτικά ΜΜΕ και κυβερνήσεις, μεγάλο μέρος της κοινωνίας –ιδιαίτερα άνθρωποι που οδεύουν προς τη σύνταξη, ηλικιωμένοι στην πλειονότητά τους και με προβλήματα υγείας– δεν θα ξανανιώσει πολιτικά ασφαλές. Ο φόβος της επόμενης επιδημίας, ο αρχέγονος φόβος του θανάτου σε συνδυασμό με την επερχόμενη βαθιά οικονομική κρίση μπορεί να συγκλονίσει αξίες και πολιτικές επιλογές, εντέλει πλευρές ή και το ίδιο το πολιτικό ή/και κοινωνικοοικονομικό σύστημα όπως το ξέραμε.
Στην Ελλάδα υπάρχουν εύλογες ανησυχίες για την περιστολή ατομικών δικαιωμάτων όπως ο περιορισμός της κυκλοφορίας. Μια σκληρή απαγορευτική πολιτική, δυσανάλογη με την ωφέλειά της