Η ελληνική απόκλιση
Το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και η ήττα του Αξονα σήμαναν την ανάδυση νέων πολιτικών δυνάμεων που είχαν αντιταχθεί στην επιβολή της ναζιστικής «Νέας Ευρώπης». Εχοντας ευρεία υποστήριξη, αυξημένο κύρος και νομιμοποίηση από τον αγώνα ενάντια στον φασισμό, καθώς και ηθική υπεροχή έναντι όσων συνεργάστηκαν αλλά και όσων απουσίαζαν από το εθνικό προσκλητήριο, οι δυνάμεις αυτές διεκδικούσαν κεντρικό ρόλο στο μεταπολεμικό πολιτικό σκηνικό. Ενα σκηνικό το οποίο παρά τις διακηρύξεις των νικητριών δυνάμεων του αντιφασιστικού μετώπου δεν θα ήταν ελεύθερο, αλλά υπό την επιρροή τους.
Κύριος κορμός των νέων πολιτικών δυνάμεων ήταν τα κομμουνιστικά κόμματα, τα οποία με βάση τις μεσοπολεμικές επεξεργασίες της Κομμουνιστικής Διεθνούς είχαν με συνέπεια και επιτυχία ακολουθήσει τη λογική του αντιφασιστικού μετώπου.
Στην Ελλάδα το ΕΑΜ, κινητοποιώντας πλατιά και πολύμορφα κοινωνικά στρώματα και δημιουργώντας έναν μαζικό λαϊκό στρατό, είχε προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα, στην αυτονόμηση και αυτοδιοίκηση εκτεταμένων περιοχών της υπαίθρου με βάση τη «λαοκρατία», προάγγελο του προγράμματος που θα εφάρμοζε αν κατακτούσε την εξουσία. Κατά την Απελευθέρωση το ΕΑΜ, με κύριο εταίρο του το ΚΚΕ, αν και προχώρησε σε μια σειρά επώδυνων συμβιβασμών χάριν της ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης, είχε σημαντική, αν όχι δεσπόζουσα, πολιτική επιρροή και διατηρούσε ισχυρά ερείσματα στην κοινωνία. Αυτό εκλαμβανόταν ως απειλή για την κυριαρχία τόσο των προπολεμικών οικονομικών και πολιτικών
δυνάμεων όσο και του παραδοσιακού γεωπολιτικού «προστάτη» της χώρας, της Μ. Βρετανίας.
Με μοχλό το ζήτημα της αποστράτευσης οι δυνάμεις αυτές εξώθησαν το ΕΑΜ σε μια προσχεδιασμένη σύγκρουση, η οποία ύστερα από την ωμή αποικιοκρατική επέμβαση των Βρετανών οδήγησε στη στρατιωτική ήττα και στον αφοπλισμό του. Η ήττα στα Δεκεμβριανά υπήρξε καθοριστική για τη στάση των κομμουνιστικών κομμάτων ως προς την τακτική κατάληψης της εξουσίας κατά το διάστημα της μεταπολεμικής μετάβασης. Σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στην Ελλάδα, στην Ιταλία και τη Γαλλία οι αντάρτικες δυνάμεις αποστρατεύτηκαν και αφοπλίστηκαν ομαλά και τα αντίστοιχα κομμουνιστικά κόμματα συμμετείχαν έως το 1947 στις δημοκρατικές-αντιφασιστικές κυβερνήσεις των χωρών τους προωθώντας ένα πρόγραμμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, εθνικοποιήσεων, εκβιομηχάνισης και εκδημοκρατισμού. Αν και με ισχυρή πολιτική παρουσία, τα κομμουνιστικά κόμματα των χωρών αυτών προσπάθησαν να κατευνάσουν και όχι να οξύνουν τις πολιτικές και κοινωνικές αντιθέσεις.
Οι διαφορετικές επιλογές του ελληνικού κομμουνιστικού κόμματος αλλά και –πρωτίστως– η διαφορετική στάση της ελληνικής αστικής τάξης, η οποία αντιτάχθηκε με σθένος στην αναγνώριση ισότιμης θέσης της κομμουνιστικής Αριστεράς στο πολιτικό πεδίο, οδήγησαν στις αποκλίνουσες από την ευρωπαϊκή εμπειρία ελληνικές εξελίξεις: έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο και τον ολοσχερή αποκλεισμό της Αριστεράς από την πολιτική ζωή για δεκαετίες.