ΙΟΥΛΙΑΝΑ 1965
Από τη στρεβλή δημοκρατία στη δικτατορία. Κοινωνική αντίσταση και εξέγερση
Η Αποστασία αποτέλεσε προείκασμα της στρατιωτικής δικτατορίας. Η ορμητική εισβολή κοινωνικών δυνάμεων ενός ευρέος φάσματος ξεπέρασε τους περιορισμούς του ιστορικού ορίζοντα, ακόμη και τις πολιτικές και κομματικές δυνάμεις που εκπροσωπούσαν τη μεγάλη αυτή κοινωνική πλειοψηφία
Η δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη τον Μάιο του 1963 αποτέλεσε την είσοδο σε μια νέα πολιτική περίοδο. Η σύμφυση κράτους και παρακράτους, το σκληρό πρόσωπο του μετεμφυλιακού καθεστώτος, ο ρόλος του παλατιού και των παράκεντρων εξουσίας δεν μπορούσαν πλέον να αποκρυβούν. Είχε επέλθει ιστορικά η πολιτική και κοινωνική τους απονομιμοποίηση
Ηκρίσιμη περίοδος που ξεκινά με την είσοδο στη δεκαετία του 1960 και καταλήγει στην επιβολή της δικτατορίας το 1967 αποτελεί μια «πύκνωση» της Ιστορίας, που όχι μόνο έκφρασε και συναίρεσε τη μετεμφυλιακή περίοδο αλλά και προκαθόρισε, σε σημαντικό βαθμό, τις εξελίξεις της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου.
Γι’ αυτό και η αναφορά στην περίοδο της περίφημης Αποστασίας του 1965 δεν έχει τον χαρακτήρα μιας παρελθοντολογικού τύπου αναδρομής. Γιατί στην πραγματικότητα η περίοδος αυτή αποτελεί ένα αυτόνομο ιστορικό «παράδειγμα», το οποίο έθεσε θεμελιώδη ερωτήματα που αφορούσαν τον τύπο και τις δομές της μετεμφυλιακής δημοκρατίας, τον ιστορικό ρόλο της μαζικής κοινωνικής δράσης, τις ιδεολογικές και πολιτισμικές ορίζουσες της περιόδου.
Ολα αυτά τα χαρακτηριστικά δεν τα «χώνεψε» ο ιστορικός χρόνος, οι δεκαετίες που κύλησαν από τότε. Αντίθετα, το ιστορικό «παράδειγμα» της Αποστασίας του ’65 παραμένει εναργές και αποτελεί πεδίο σύγκρισης και αναστοχασμού για όλες τις κρίσιμες περιπέτειες της δημοκρατίας μέχρι τις ημέρες μας.
Η σύμφυση κράτους – παρακράτους
Η δομή του πολιτικού συστήματος της δεκαετίας του 1960 διαμορφώθηκε μέσα από τρεις κρίσιμες εκλογικές αναμετρήσεις: του 1956, του 1958 και του 1961. Η ανάδυση και συγκρότηση του δεξιού – συντηρητικού πόλου μέσα από τον σχηματισμό της ΕΡΕ με κυρίαρχη προσωπικότητα τον Κ. Καραμανλή, η πολιτική και κοινωνική νομιμοποίηση των «ηττημένων του Εμφυλίου» μέσα από το κόμμα της ΕΔΑ στις εκλογές του 1958 και η μορφοποίηση ενός ετερογενούς, κεντρώου κόμματος, της Ενωσης Κέντρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, αποκρυστάλλωσαν τους κομματικούς φορείς του πολιτικού συστήματος οι οποίοι θα κυριαρχούσαν κατά τη δεκαετία του 1960. Ομως στην πραγματικότητα η δομή και η λειτουργία των μηχανισμών εξουσίας διαμόρφωναν το σχήμα μιας στρεβλής αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Στην ουσία αυτή η στρεβλή κοινοβουλευτική δημοκρατία αποτελούσε το τυπικό προκάλυμμα ενός καθεστώτος έκτακτων εξουσιών, ενός κράτους ανάγκης το οποίο παρέμενε ενεργό στο… ημίφως και αναλάμβανε εμφανείς δράσεις όταν εκτιμούσε ότι κινδύνευε το καθεστώς. Το 1961, η Αποστασία και τα Ιουλιανά του 1965 και η δικτατορία του 1967 αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Το καθεστώς αυτό των έκτακτων εξουσιών είχε εγγυήτρια δύναμη τον στρατό και τα σώματα ασφαλείας που τελούσαν υπό τον έλεγχο του παλατιού. Ο πυρήνας αυτός περιβαλλόταν και συλλειτουργούσε αρμονικά με ένα σύνθετο πλέγμα παρακρατικών οργανώσεων και μηχανι
σμών που εκτείνονταν σχεδόν σε κάθε θεσμό, σε κάθε κρατικό φορέα, στα συνδικάτα, τα πανεπιστήμια, στην ύπαιθρο όπου μέσω των ΤΕΑ (Τάγματα Εθνοφυλακής Αμύνης, που συγκροτήθηκαν το 1948, μέσα στον Εμφύλιο) ασκούσαν ανοικτή τρομοκρατία.
Η σύμφυση κράτους και παρακράτους και η απόλυτα συντονισμένη δράση τους είχε σαφή ιδεολογική προμετωπίδα «την αποτροπή της αναμόλυνσης της Ελλάδος από του κομμουνιστοσυμμοριτισμού». Η φαιά προπαγάνδα, το φακέλωμα των κομμουνιστών και των «συνοδοιπόρων», η άσκηση βίας και εκφοβισμού αποτελούσαν τη «δράση ρουτίνας» των παρακρατικών μηχανισμών σε αγαστή συνεργασία με τα σώματα ασφαλείας και την ακροδεξιά οργάνωση ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών) η οποία δρούσε επισήμως εντός του στρατεύματος. Αυτή η σύμφυτη δομή κράτους και παρακράτους πρωταγωνίστησε στις εκλογές του 1961, που η βία και η νοθεία αποτέλεσαν κύριο χαρακτηριστικό τους, αλλά και στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη η οποία τελέστηκε από τους παρακρατικούς μηχανισμούς υπό την υψηλή εποπτεία και οργάνωση υψηλόβαθμων αξιωματικών των σωμάτων ασφαλείας.
Η κοινωνική και πολιτισμική έκρηξη
Η είσοδος στη δεκαετία του 1960 συνοδεύτηκε από μια σειρά ιστορικών εξελίξεων που αφορούσαν όχι μόνο τον οικονομικό – παραγωγικό τομέα, αλλά και τις ευρύτερες διεργασίες που συντελούνταν στο εσωτερικό μιας κοινωνίας που έβγαινε από τον μετεμφυλιακό ζόφο και αναζητούσε νέες προοπτικές και νέες διεξόδους στο σύγχρονό της μεταπολεμικό περιβάλλον.
Δύο υπήρξαν τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της «έκρηξης» που καθόρισαν την ιδιοταυτότητα και την ιστορική ιδιαιτερότητα της δεκαετίας του ’60 μέχρι την επιβολή της δικτατορίας: Το πρώτο αφορά τη δυναμική είσοδο της κοινωνίας στο προσκήνιο. Μιας κοινωνίας που επιδίωκε να θέσει τέλος στο μετεμφυλιακό καθεστώς και να πορευτεί σε μια κατεύθυνση προόδου και ανάπτυξης με την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών και τον σεβασμό της λαϊκής κυριαρχίας.
Μέσα από τους δημοκρατικούς αγώνες και τη σύγκρουση με τους καθεστωτικούς μηχανισμούς και τα παράκεντρα εξουσίας η μεγάλη αυτή κοινωνική πλειοψηφία πολιτικοποιήθηκε σε υψηλό επίπεδο και ανέλαβε πρωταγωνιστικό ρόλο που συχνά υπερέβαινε τους κομματικούς – δημοκρατικούς φορείς που την εκπροσωπούσαν.
Η δεκαετία του ’60 από τη σκοπιά αυτή ίσως αποτέλεσε μια ιστορικά ανεπανάληπτη κοινωνική και δημοκρατική άνοιξη, που παρέμεινε ζωντανό παράδειγμα αναφοράς τις επόμενες δεκαετίες.
Το δεύτερο και εξίσου σημαντικό γνώρισμα της περιόδου αυτής είναι η πολιτισμική έκρηξη, η πολιτισμική άνοιξη που εξαπλώθηκε σ’ όλο σχεδόν το φάσμα των αντίστοιχων δραστηριοτήτων και καθοδηγήθηκε από μεγάλους δημιουργούς σ’ όλους σχεδόν τους τομείς της τέχνης και του πολιτισμού.
Η πολιτισμική αυτή άνοιξη όχι μόνο συνέβαλε στην ενίσχυση των μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών αλλά κυρίως νοηματοδότησε, έδωσε αξιακό και ανθρωπιστικό περιεχόμενο στις ιστορικές εξελίξεις που συντελούνταν.
Η προσφορά των μεγάλων μας συνθετών, των θεατράνθρωπων, των καλλιτεχνών, των συγγραφέων δεν καθόρισε μόνο την ιστορική κουλτούρα της εποχής αλλά παραμένει και σήμερα ζωογόνος πηγή σ’ ένα περιβάλλον πολύπλευρης κρίσης αξιών, αρχών, συμπεριφορών.
Ανάπτυξη χωρίς παραγωγική βάση
Η μαζική εισβολή των εργαζόμενων και των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων στο προσκήνιο είχε ιδεολογικοπολιτική προμετωπίδα το δημοκρατικό αίτημα, όμως στη βάση του ετίθετο πιεστικά το πρόβλημα της οικονομικής-παραγωγικής ανάπτυξης της χώρας.
Τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1950 διαγραφόταν ήδη με σαφήνεια η ανάδυση ενός ιδιότυπου κρατικού – καπιταλιστικού προτύπου, με έμφαση στον τομέα των δημόσιων επενδύσεων και των υποδομών, γεγονός που δημιούργησε ικανοποιητικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Ομως ούτε παραγωγικός σχεδιασμός υπήρξε ούτε βεβαίως τα ιδιαίτερα χαμηλά εισοδήματα της μεγάλης πλειονότητας των εργαζομένων μπορούσαν να διαμορφώσουν ένα δυναμικό πεδίο κατανάλωσης.
Οσο για τις περίφημες ξένες επενδύσεις, στη βάση τους αφορούσαν σκανδαλώδεις συμβάσεις όπως αυτές που συνάφθηκαν με τις Esso Pappas και Pechiney-Νιάρχου και υπογράφηκαν από την κυβέρνηση Κων. Καραμανλή. Γενικότερα η είσοδος των ξένων επενδύσεων δεν συνοδεύτηκε από προστατευτικούς κανόνες της εγχώριας παραγωγής.
Ταυτόχρονα η καθήλωση αγροτικών προϊόντων και του ναυτιλιακού συναλλάγματος διεύρυνε το δημόσιο έλλειμμα. Εκείνη που ευνοήθηκε σημαντικά ήταν η εγχώρια «ιμιτασιόν» αστική τάξη, αφού ορισμένοι βιομήχανοι και επιχειρηματίες έλαβαν υψηλότατα δάνεια, τα οποία και δεν επέστρεψαν. Αυτά τα δανεικά κι αγύριστα αποκλήθηκαν εύστοχα «παγωμένες πιστώσεις» και έγιναν αντικείμενο επιθεωρησιογράφων και γελοιογράφων.
Σ’ αυτό το κρισιακό πεδίο δεν υπήρξε ποτέ κοινωνικό κράτος, παρά σε ατελείς και υποτυπώδεις μορφές, και φυσικά δεν συνάφθηκε ποτέ ένας έστω και ατελής τύπος «κοινωνικού συμβολαίου» όταν ο κεϊνσιανισμός και τα κοινωνικά
συμβόλαια κυριαρχούσαν την περίοδο εκείνη σ’ ολόκληρο τον δυτικό κόσμο. Αποτέλεσμα της ασθενούς παραγωγικής δομής, της ανέχειας και της απουσίας θέσεων εργασίας υπήρξε η μαζικού χαρακτήρα μετανάστευση που προσέλαβε τραγικές διαστάσεις. Ενδεικτικά οι μετανάστες μόνο το 1965 ανήλθαν στον αριθμό των 117.000 ατόμων.
Από την αρχή της δεκαετίας του 1960 η ανάγκη στέγασης των στρωμάτων που έφταναν στην περιοχή της πρωτεύουσας και των μεγάλων πόλεων από την περιφέρεια όπως και η ανάδυση του μικροαστικού τύπου ιδιοκτήτη οδήγησαν στην οικοδομική έκρηξη. Εκτοτε η οικοδομή επί αρκετές δεκαετίες αποτελούσε την ατμομηχανή της ανάπτυξης.
Μια στρεβλή και προσχηματική ως έναν βαθμό δημοκρατία παρήγαγε και συμπορεύτηκε με έναν στρεβλό τύπο ανάπτυξης. Κι αυτό συνιστά ένα είδος ιστορικής νομοτέλειας, οι συνέπειες της οποίας διανύουν τον χρόνο και φτάνουν μέχρι τις ημέρες μας.
Η επικράτηση των δημοκρατικών συσχετισμών
Η δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη τον Μάιο του 1963 αποτέλεσε όχι μόνο σε συμβολικό αλλά και σε ουσιαστικό – ιστορικό επίπεδο την είσοδο σε μια νέα πολιτική περίοδο. Η σύμφυση κράτους και παρακράτους, το σκληρό πρόσωπο του μετεμφυλιακού καθεστώτος, ο ρόλος του παλατιού και των παράκεντρων εξουσίας δεν μπορούσαν πλέον να αποκρυβούν. Είχε επέλθει ιστορικά η πολιτική και κοινωνική τους απονομιμοποίηση. Η θριαμβευτική άνοδος της Ενώσεως Κέντρου (ΕΚ) τον Φεβρουάριο του 1964 στην εξουσία σηματοδότησε και τυπικά την έναρξη μιας νέας εποχής. Σ’ αυτές τις εξελίξεις είχε συμβάλει σημαντικά η ΕΔΑ που πριμοδότησε σε ορισμένες περιφέρειες υποψηφίους της ΕΚ ώστε να κυριαρχήσει ένας ευρύτερος δημοκρατικός – προοδευτικός πολιτικοκοινωνικός συσχετισμός.
Η «απόδραση» του Κων. Καραμανλή στο εξωτερικό μετά τη δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη εξέφρασε στην ουσία την ιδεολογική και πολιτική κρίση του γνήσιου κομματικού εκπροσώπου του μετεμφυλιακού καθεστώτος, της ΕΡΕ.
Η επίσημη άνοδος και νομιμοποίηση της ΕΔΑ το 1958 με την ανάδειξή της σε αξιωματική αντιπολίτευση δεν αποτελεί συγκυριακό γεγονός. Ηδη το 1954 η Αριστερά στις δημοτικές εκλογές του Νοεμβρίου είχε κυριαρχήσει σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη και σε αρκετές πόλεις άνω των 40.000 κατοίκων. Παρά λοιπόν τις διώξεις, τα φακελώματα, τον κοινωνικό και εργασιακό αποκλεισμό με τα περίφημα πιστοποιητικά φρονημάτων, η Αριστερά εισήλθε στη δεκαετία του ’60 έχοντας διασφαλίσει ισχυρή κοινωνική παρουσία και δυναμική πολιτικο-κομματική εκπροσώπηση.
Η ΕΚ δεν συγκροτούσε έναν ενιαίο πολιτικοϊδεολογικό και κομματικό θεσμό. Οι αντινομικές και ετερογενείς αντιλήψεις παρουσιάζονταν συχνά στο εσωτερικό της, ενώ τα διάφορα πολιτικά πρόσωπα που εκπροσωπούσαν επί μέρους σχήματα διατηρούσαν μεταξύ τους ασταθείς ισορροπίες που επιτυγχάνονταν από την προσωπικότητα του Γεωργίου Παπανδρέου, ο οποίος και διατηρούσε άμεση σχέση με τη λαϊκή εκλογική βάση.
Πολύ σύντομα, ήδη από τα μέσα του 1964, ο αρχικός θρίαμβος της ΕΚ μετατράπηκε σε προβληματισμό, καθώς τόσο οι οικονομικές δυσχέρειες όσο και οι εσωτερικές αντιθέσεις οδηγούσαν στην αναποτελεσματικότητα και την καθήλωση. Ταυτόχρονα ο παρακρατικός μηχανισμός και τα δίκτυά του παρέμεναν σχεδόν απρόσβλητα. Το καθεστώς μπορούσε να προετοιμάζεται για την αντεπίθεση.
***
Στις εξελίξεις αυτές προστέθηκε η κρίσιμη παράμετρος του κυπριακού. Η καταδίκη των συμφωνιών της Ζυρίχης
και του Λονδίνου, η αποστολή ελληνικής μεραρχίας στην Κύπρο, οι απειλές των Τούρκων για ανακήρυξη χωριστού κράτους και η εμφάνιση του περίφημου σχεδίου Ατσεσον διαμόρφωσαν ένα νέο πεδίο έντασης μέσα στο 1964. Η απόρριψη από τον Γ. Παπανδρέου των συμβιβασμών με την Τουρκία, με την απειλή μάλιστα πολέμου εκ μέρους των Τούρκων, οδήγησε την όξυνση στο έπακρο… Η τύχη του Γ. Παπανδρέου ύστερα και από αυτό το γεγονός ήταν πλέον προκαθορισμένη.
Η υπονόμευση της κυβέρνησης και του τότε πρωθυπουργού ξεκίνησε επισήμως με την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ και τη δήθεν εμπλοκή του Ανδρέα Παπανδρέου σε μια ανατρεπτική του καθεστώτος οργάνωση που δρούσε στον στρατό. Ο εγκάθετος του παλατιού υπουργός Αμυνας Πέτρος Γαρουφαλιάς έσπευσε να επισημοποιήσει την καταγγελία…
Η επιχειρηθείσα αντικατάσταση του Π. Γαρουφαλιά από τον Γ. Παπανδρέου και η άρνηση του παλατιού να δεχτεί την ανάληψη του υπουργείου Αμυνας από τον ίδιο τον πρωθυπουργό σηματοδότησαν την αφετηρία της επιχείρησης ανατροπής του Γ. Παπανδρέου. Οι επιστολές που ανταλλάχθηκαν μεταξύ του Γ. Παπανδρέου και του Κωνσταντίνου και η παραίτηση του τότε πρωθυπουργού διαμόρφωσαν τη μη αντιστρεπτού χαρακτήρα ρήξη.
Αποστασία: Το κοινοβουλευτικό πραξικόπημα
Κινδύνευσε πράγματι το μετεμφυλιακό καθεστώς και οι μηχανισμοί του από τον Γ. Παπανδρέου και την κεντροαριστερά του Αν. Παπανδρέου; Στην πραγματικότητα ο μεγαλύτερος κίνδυνος γι’ αυτούς ήταν η εξεγερμένη συνείδηση των πολιτών, η πολιτικοποίηση της μεγάλης κοινωνικής πλειοψηφίας, η άρνηση και η αντίστασή της απέναντι στις επιλογές του πλέγματος εξουσίας και παραεξουσίας. Ανα
δύθηκε λοιπόν η κυρίαρχη αντίθεση μεταξύ λαού και καθεστώτος, με διαμεσολαβητική δομή την ΕΚ και τον Γ. Παπανδρέου. Με κάποιο τρόπο η ηγεσία της ΕΚ, η σχέση του Αν. Παπανδρέου με την ΕΔΑ νομιμοποιούσαν τις δράσεις και τις παρεμβάσεις του λαϊκού παράγοντα. Κι αυτή η πολιτική και κομματική διαμεσολάβηση έπρεπε να καταστραφεί.
Χωρίς πολιτική και κομματική εκπροσώπηση οι «μάζες» θα διαλύονταν, οι πολίτες θα πήγαιναν στα σπίτια τους.
***
Τι προέβλεπε αυτό το plan Α; Την ανατροπή του Γ. Παπανδρέου και του πυρήνα που τον περιέβαλλε μέσω της διασφάλισης μιας τυπικής – αριθμητικής πλειοψηφίας στη Βουλή στην οποία θα συμμετείχαν η ΕΡΕ και αποστάτες από την ΕΚ. Ομως η επιχείρηση αυτή, στην οποία πρωταγωνίστησε ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης (ο αποκληθείς εύστοχα και αρχιερέας της Αποστασίας), αφού απέτυχε παταγωδώς δύο φορές, ευοδώθηκε την τρίτη… Ομως η λαϊκή αντίσταση, η μαζική είσοδος μιας ιστορικής συμπόρευσης των εργαζομένων, της νεολαίας, των απλών πολιτών στις πολιτικές εξελίξεις ακύρωσε πολιτικά και απονομιμοποίησε πλήρως την επιχείρηση της Αποστασίας.
Η θριαμβευτική επάνοδος του Γ. Παπανδρέου και του «σκληρού πυρήνα» της ΕΚ στις εκλογές που προκηρύχθηκαν για τον Μάιο του 1967 ήταν περισσότερο από βεβαία. Το καθεστώς, παρά την πενιχρή αριθμητική του «νίκη», απώλεσε κάθε είδους νομιμοποίηση.
Το πραξικόπημα και οι μηχανισμοί του
Τα κοινοβουλευτικά τεχνάσματα απέτυχαν. Είχε πλέον φτάσει η ώρα των μηχανισμών καταστολής. Η κοινοβουλευτική δικτατορία έδινε τη θέση της στη στρατιωτική δικτατορία. Αλλωστε όλα ήταν έτοιμα από καιρό. Τελικός και απόλυτος εγγυητής των μηχανισμών και των εξουσιαστικών δομών του μετεμφυλιακού καθεστώτος ήταν ο στρατός. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι η δικτατορία αποτελούσε εγγενή μηχανισμό προστασίας και αναπαραγωγής του συστήματος
και όχι μια εξωτερικού χαρακτήρα παρέμβαση που συντελείται «κατά παρέκκλισιν».
Το κράτος ανάγκης, το κράτος των έκτακτων εξουσιών, η κοινοβουλευτική και στρατιωτική δικτατορία συνιστούσαν την πραγματική φύση του καθεστώτος, τις φυσιολογικές κατά περιόδους και κατά περίπτωσιν εκφράσεις του.
Το γεγονός ότι ο πρωθυπουργός, ο επίσημος εκφραστής του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, τόλμησε να διατυπώσει την άποψη ότι ο στρατός υπαγόταν πολιτικά στη δημοκρατική αρχή θεωρήθηκε ευθεία αμφισβήτηση των δομών εξουσίας και των ιδεολογικών – αξιακών συντεταγμένων του μετεμφυλιακού καθεστώτος στο σύνολό του.
***
Από εδώ και πέρα το ζήτημα μεταφέρθηκε στο εσωτερικό των μετεμφυλιακών καθεστωτικών μηχανισμών και των αντίστοιχων κέντρων αποφάσεων. Το βασιλικό πραξικόπημα των στρατηγών αποτέλεσε την επίσημη εκδοχή, όμως η λύση αυτή κρίθηκε ανεπαρκής και αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Γι’ αυτό και οι μυστικές υπηρεσίες με την καθοδήγηση της CIA προώθησαν και εφάρμοσαν το πραξικόπημα των συνταγματαρχών που οδήγησε στη στρατιωτική δικτατορία της 21ης Απριλίου του 1967.
Αλλωστε το προείκασμα της στρατιωτικής δικτατορίας, συγκροτημένο ήδη τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια εντός του στρατεύματος με εθνική αποστολή την αποτροπή του κομμουνιστικού κινδύνου, όχι μόνο διατήρησε όλα αυτά τα χρόνια αλλά και ενίσχυσε τις δομές και τις εξουσίες του. Ενδεικτικά μπορεί να επισημανθεί ότι ο ίδιος ο Γεώργιος Παπαδόπουλος με κυβέρνηση της ΕΚ το 1965 είχε οργανώσει τη δολιοφθορά σε στρατιωτικά οχήματα στον Εβρο ρίχνοντας ζάχαρη στους κινητήρες. Την πράξη αυτή την απέδωσε κατά τα ειωθότα σε «κομμουνιστική δολιοφθορά και διείσδυση εις τας Ενόπλους Δυνάμεις»…
Παρά το γεγονός ότι αρκετοί αναλυτές και κάποιοι πολιτικοί προέβλεπαν ότι η χώρα δεν επρόκειτο να φτάσει ομα
λά στις εκλογές του Μαΐου του 1967, εντούτοις δεν υπήρξε καμία προετοιμασία, τουλάχιστον από την πλευρά της ΕΚ και της ΕΔΑ. Χαρακτηριστικό το γεγονός ότι την παραμονή του δικτατορικού πραξικοπήματος η «Αυγή» δημοσίευε ανάλυση εξηγώντας τους λόγους για τους οποίους δεν επρόκειτο να γίνει δικτατορία…
Ετσι φτάσαμε στη «μεγάλη νύχτα» η οποία διήρκεσε επτά ολόκληρα χρόνια και που στην κατάρρευσή της οδήγησε τον ελληνισμό στην τραγωδία της Κύπρου.
Μια ανεπανάληπτη κοινωνική εξέγερση
Οταν επιχειρούμε να αξιολογήσουμε τη σπουδαιότητα και το βάθος σημαντικών ιστορικών συμβάντων τα κατατάσσουμε σε δύο κατηγορίες: στα τυχαία και τα αναγκαία. Τα πρώτα εξαντλούν τη σπουδαιότητά τους σ’ έναν πεπερασμένο ιστορικό ορίζοντα και συνήθως ερμηνεύονται μέσα από την τυπική λογική σχέση αιτίου – αποτελέσματος.
Αντίθετα, τα αναγκαία ιστορικά γεγονότα είναι ιδιαίτερα σύνθετα καθώς συνδέονται με μετασχηματισμούς που ξεκινούν από την οικονομική και κοινωνική βάση και εκτείνονται στο πολιτισμικό – ιδεολογικό εποικοδόμημα. Κι αυτοί οι μετασχηματισμοί αφήνουν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στην Ιστορία. Κι αυτό γιατί, σύμφωνα με το διαφωτιστικό υπόδειγμα, οδηγούν τις κοινωνίες σε ευρύτερες θεσμικές – δημοκρατικές κατακτήσεις και καταγράφουν στην εξέλιξη των ιστορικών πολιτισμών ανώτερες αξίες, αρχές και προτάγματα που αποτελούν τις ανοδικές – εξελικτικές βαθμίδες των ανθρώπινων κοινωνιών.
Πράγματι, αυτή η τόσο σημαντική περίοδος που κορυφώθηκε με τα Ιουλιανά και έκλεισε τραγικά με τη δικτατορία της 21ης Απριλίου αποτελεί ιστορικά αναγκαίο γεγονός για τις εξελίξεις και τα συμβάντα που διαδραματίστηκαν τα τελευταία 70 χρόνια στην πατρίδα μας. Η ορμητική εισβολή κοινωνικών δυνάμεων ενός ευρέος φάσματος ξεπέρασε τους περιορισμούς του ιστορικού ορίζοντα, ακόμη και τις πολιτικές και κομματικές δυνάμεις που εκπροσωπούσαν
τη μεγάλη αυτή κοινωνική πλειοψηφία. Ταυτόχρονα, μαζί με τις ταξικές – κοινωνικές διεκδικήσεις διατυπώθηκαν με απόλυτη σαφήνεια τα ιστορικά αιτήματα για δημοκρατία και δικαιοσύνη, για ελευθερία και αξιοπρέπεια.
Για τα πεπερασμένα όρια που έθετε η ιστορική εκείνη εποχή για τη χώρα μας η κοινωνική αυτή έκρηξη και εισβολή στο ιστορικό προσκήνιο αποτελεί αξιοπρόσεκτη κοινωνική εξέγερση και επανάσταση που ξεπέρασε αυτούς τους ιστορικούς περιορισμούς. Γι’ αυτό και η μοναδική και ανεπανάληπτη αυτή εποχή μάς απασχολεί και μας προβληματίζει ακόμη και σήμερα. Υπενθυμίζοντάς μας ότι η Ιστορία δεν εξελίσσεται γραμμικά ούτε απλώς επαναλαμβάνεται είτε ως τραγωδία είτε ως φάρσα (σύμφωνα με τη μαρξιστική ρήση).
Αντίθετα, η Ιστορία διαγράφει έναν ανοδικό σπειροειδή κύκλο και κάθε της περίοδος είναι μοναδική και ανεπανάληπτη. Εμείς σήμερα έχουμε το προνόμιο να αναστοχαζόμαστε και να αξιολογούμε αυτή την ιστορική τροχιά, με την προσδοκία ότι μπορούμε να κατανοήσουμε τις μεγάλες της στιγμές και να αντλήσουμε κάποια χρήσιμα διδάγματα, χωρίς βεβαίως, όπως αποδεικνύεται, να τρέφουμε «μεγάλες προσδοκίες».
Ενδεικτική βιβλιογραφία
• Ζακ Μεϋνώ: Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Αθήνα 1966, σ. 222-230 και 301-303
• Ανδ. Λεντάκης: Παρακρατικές οργανώσεις και 21η Απριλίου, Αθήνα 1975
• Ηλ. Νικολακόπουλος: Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές 1946-1967, Αθήνα 2000
• Ανδ. Παπανδρέου: Η δημοκρατία στο απόσπασμα, Αθήνα 1976
• Σπ. Λιναρδάτος: Από τον εμφύλιο στη χούντα, Αθήνα 2010 • Κων. Τσουκαλάς: Η ελληνική τραγωδία, Αθήνα 1974 • Χ. Βερναρδάκης – Γ. Μαυρής: Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα, Αθήνα 1994