Ηταν επαναστατική η κατάσταση το 1961;
Οι «δύο ψυχές» που συνυπήρχαν στο αριστερό και κομμουνιστικό κίνημα βγαίνουν στην επιφάνεια με αφορμή την κηδεία του Γρ. Λαμπράκη. Θα φτάσουν οδυνηρά στην απόλυτη σύγκρουση το 1968
Ηεξουσία περιφερόταν στους δρόμους και η ηγεσία της ΕΔΑ σφύριζε αδιάφορα. Δριμύτερη καταδίκη για τη «νόμιμη» Αριστερά, που αγωνιζόταν στο εσωτερικό της χώρας εναντίον των αντιδραστικών δυνάμεων του κράτους και του παρακράτους των νικητών του Εμφυλίου, δεν ήταν δυνατό να ακουστεί από το τμήμα της ηγεσίας των κομμουνιστών που είχε εγκατασταθεί στο εξωτερικό μετά την ήττα στον Εμφύλιο. Ομως διατυπώθηκε «στεντορεία τη φωνή» από το κέντρο του «επίσημου» καθοδηγητικού οργάνου του ΚΚΕ, που μετά την ήττα είχε την έδρα του στην πρωτεύουσα μιας άλλης βαλκανικής χώρας.
Η απαγγελία της καταδίκης έγινε στο Βουκουρέστι από μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, που εξέφραζε τη στιγμή εκείνη τις αντιλήψεις του όλου οργάνου, στις 28 Μαΐου 1963. Είχε μόλις πραγματοποιηθεί η μεγαλειώδης διαδήλωση στο κέντρο της Αθήνας 700.000 λαού, που σχημάτισαν, όπως έγραφε η «Αυγή», μια νεκρική πομπή που συνόδευσε έως την τελευταία του κατοικία τον δολοφονημένο αγωνιστή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη.
Το μέγεθος της «ύβρεως» που εξαπέλυσε ένα τμήμα των Ελλήνων κομμουνιστών, που διαβιούσαν εξ ανάγκης σε συνθήκες υπερορίας, κατά των συντρόφων τους που μάχονταν κατά του κοινού αντιπάλου στο εσωτερικό της χώρας ήταν το προοίμιο του συνταρακτικού γεγονότος που θα ακολουθούσε πέντε χρόνια αργότερα, της διάσπασης του ΚΚΕ, που θα εκδηλωνόταν με το γνωστό τελετουργικό
της 6ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος που συνήλθε στη Βουδαπέστη τον Φεβρουάριο του 1968. Μια δεύτερη διάσπαση θα πραγματοποιούνταν έπειτα από 23 ολόκληρα χρόνια στο «ιστορικό» ΚΚΕ, που εξέφραζε τη συνέχεια του ήδη κερματισμένου κόμματος.
Η δολοφονία του Λαμπράκη αποτέλεσε τομή στην ιστορία της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Το σκότος που περιέβαλλε τις συνθήκες της προπαρασκευής και εκτέλεσης του στυγερού εγκλήματος προκάλεσε ακόμη και την έκρηξη οργής του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή: «Επιτέλους, ποιος κυβερνά αυτό τον τόπο;». Ρητορικό το ερώτημα. Γιατί εκείνος ήξερε. Δεν μπορούσε να μην ξέρει.
Η ΕΔΑ επιλέγει πάνδημη αλλά ειρηνική κηδεία
Δύο γραμμές που αποκλίνουν διαμορφώνονται τη στιγμή εκείνη στο επίπεδο κορυφής του ελληνικού κομμουνιστικού και αριστερού κινήματος. Με πολιτική ευθύνη και σύνεση η ΕΔΑ καλεί τον λαό να προβάλει με την ειρηνική, πάνδημη προσέλευσή του στην κηδεία του Λαμπράκη την ισχυρή αξίωση να φύγει αμέσως η κυβέρνηση του αίματος. Η ΕΔΑ δεν έχει αυταπάτες για την κυβέρνηση Καραμανλή. Δεν διστάζει να απαιτήσει την άμεση απομάκρυνσή του, ενώ ούτε ο Παπανδρέου, που κατήγγειλε τον πρωθυπουργό ως «ηθικό αυτουργό της πολιτικής δολοφονίας του βουλευτή Γρηγορίου Λαμπράκη», ούτε ο Μαρκεζίνης, που επέκρινε επίσης σφοδρά την κυβέρνηση, ζητούν την παραίτησή της. Η ΕΔΑ αντιλαμβάνεται
την κρισιμότητα των στιγμών. Είναι η μόνη πολιτική δύναμη που μπορεί να κατευθύνει σωστά τη διάχυτη λαϊκή οργή αυτή την ώρα.
Εχει τη δυνατότητα είτε να συντελέσει ουσιαστικά στη μετατροπή της σε αλόγιστη δύναμη κοινωνικής διαμαρτυρίας και ανατροπής, διευκολύνοντας τα σχέδια των κέντρων της ανωμαλίας για μια ανοιχτή εκτροπή, είτε να προσπαθήσει να διασφαλίσει την αγωνιστική δυναμική που συσσωρεύεται παροχετεύοντάς τη στον δρόμο της σταθερής αναμέτρησης με τον αντίπαλο, μακριά από άκαιρες τυχοδιωκτικές περιπέτειες.
Η εξουσία έχει ήδη παρατάξει ισχυρές πάνοπλες δυνάμεις σ’ όλα τα καίρια σημεία της πρωτεύουσας (Αρδηττός, Ζάππειο), διαμορφώνοντάς τα σε οχυρά-ορμητήρια επίθεσης κατά των λαϊκών μαζών μόλις δοθεί σχετική εντολή.
Η κυβέρνηση κλονίζεται, ισχυροί κραδασμοί δονούν τα θεμέλια της εξουσίας, διατηρεί όμως την πρωτοβουλία των κινήσεων και έχει με το μέρος της τους κρίσιμους συσχετισμούς δύναμης στην πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της χώρας. Η ΕΔΑ διακατέχεται από υψηλό αίσθημα ευθύνης. Το κέντρο του Βουκουρεστίου, που έχει τη σφραγίδα της ορθοδοξίας και της κομματικής «ευταξίας», σκέπτεται και δρα διαφορετικά. Δεν έχει όμως την ευχέρεια της άμεσης παρέμβασης στις εξελίξεις.
Η ψευδαίσθηση του κενού εξουσίας
Σε ανακοίνωσή του που μετέδωσε ο ραδιοσταθμός Φωνή της Αλήθειας αλλά που δεν τη δημοσίευσε ολόκληρη η
«Αυγή» (προκαλώντας την αυστηρή επιτίμηση του «κέντρου») το ΠΓ του ΚΚΕ στέλνει το δικό του μήνυμα στον κόσμο της Αριστεράς. Καλεί «την εργατική τάξη και όλο το λαό, αψηφώντας τις κυβερνητικές απαγορεύσεις, [να] δυναμώσει τις αγωνιστικές εκδηλώσεις και την ημέρα της κηδείας με απεργίες, συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις να εκδηλώσει τη διαμαρτυρία του».
Δεν πρόκειται για απλή διαφορά τόνου από τον πολιτικό λόγο της ΕΔΑ. Ο Γρηγόρης Φαράκος, εγκατεστημένος τότε στο Βουκουρέστι και εξέχον μέλος του ευρύτερου, πέραν του ΠΓ, κομματικού «ακτίφ», θα γράψει αργότερα: «Γύρω από τον χαρακτήρα που θα έπρεπε να πάρει η κηδεία εκδηλώθηκε τότε –και πήρε αργότερα μεγάλη οξύτητα– διάσταση εκτιμήσεων ανάμεσα στο ΚΚΕ και την ΕΔΑ. Η ηγεσία του ΚΚΕ ακολουθώντας τα δογματικά ιδεολογήματά της […] εκτιμούσε ότι είχε δημιουργηθεί κενό εξουσίας, είχε δημιουργηθεί “επαναστατική κατάσταση”» (Γρ. Φαράκος, «Μαρτυρίες και στοχασμοί», Προσκήνιο 1993, σελ. 148). Είναι γνωστό με πόση προσοχή ο Λένιν, που έδωσε τον ορισμό της «επαναστατικής κατάστασης», έννοιας καθοριστικής σημασίας στη μαρξιστική θεωρία και τη χάραξη της πολιτικής στρατηγικής, στοιχειοθετούσε το περιεχόμενό της.
«Κατελύθησαν αι Αρχαί» («Εθνικός Κήρυξ»)
Τις εκτιμήσεις για το «κενό εξουσίας» τα μέλη του ΠΓ (Π. Μαυρομμάτης και άλλοι) βάσισαν σε μεγάλο βαθμό σε δημοσιεύματα εφημερίδων της Αθήνας όπως ο «Εθνικός Κήρυξ», στο ρεπορτάζ των οποίων αναφερόταν ότι η ΕΔΑ κατεύθυνε την κίνησή του συγκεκριμένου πλήθους έχοντας ορίσει «εφόρους τάξεως» στην κηδεία, που περιφέρονταν μέσα στο πλήθος φορώντας περιβραχιόνια που υποδήλωναν τον ρόλο τους! Το ρεπορτάζ προβάλλονταν με εντυπωσιακούς πρωτοσέλιδους τίτλους: «Κατελύθησαν αι Αρχαί»!
Η ατμόσφαιρα ήταν ηλεκτρισμένη, πυκνή σε ένταση, που εγκυμονούσε πιθανή έκρηξη με απρόβλεπτες εξελίξεις. Ενδεχόμενη σύγκρουση του αγανακτισμένου άοπλου λαού με τις πάνοπλες αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν επί ποδός θα ήταν άκαιρη και άνιση και θα κατέληγε σε άσκοπη τρομακτική αιματοχυσία. Ο συσχετισμός δύναμης ήταν συντριπτικά ευνοϊκός για την κυβερνώσα συντηρητική παράταξη, που θα επωφελούνταν αμέσως για να επιβάλει στη χώρα νέο κύκλο ανωμαλίας και αντιδημοκρατικής εκτροπής. Η ανάπτυξη ισχυρών αστυνομικών και στρατιωτικών αποσπασμάτων στο κέντρο της Αθήνας και η διάταξή τους γύρω από το Α΄ Νεκροταφείο όπου θα κατέληγε η πομπή αποκάλυπταν τις προθέσεις και τα σχέδια της συσπειρωμένης γύρω από την κυβέρνηση Δεξιάς. Δεν χρειάζονταν τα δημοσιεύματα του ακροδεξιού Τύπου για να γίνουν αντιληπτές
η κρισιμότητα της κατάστασης και η πελώρια απειλή από μια άκαιρη, αυτοσχέδια και εξαιρετικά άνιση από την πλευρά της Αριστεράς αντιπαράθεση που θα ισοδυναμούσε με αυτοπαγίδευση του ανερχόμενου μαζικού λαϊκού κινήματος σε μια αδιέξοδη κίνηση με προκαθορισμένη αρνητική έκβαση.
Αλλά δεν επρόκειτο για απλή διαφορά εκτιμήσεων και αυτό είναι το ουσιώδες. Το διακύβευμα της διαφοράς ήταν η εξώθηση του δημοκρατικού κινήματος σε ακραίες συγκρουσιακές επιλογές χωρίς εμπεριστατωμένο υπολογισμό του συσχετισμού δυνάμεων ούτε εξαντλητική διερεύνηση των συνθηκών. Ο συνδυασμός της στρατηγικής αντίληψης που επικρατούσε σε μεγάλο μέρος της ηγεσίας είχε ήδη γίνει πρόξενος ηττών και καταστροφών που θα μπορούσαν να αποφευχθούν. Οι αιτίες ανάγονται στο χρόνιο έλλειμμα γείωσης της κομματικής ηγεσίας στην ελληνική κοινωνία και πολιτική πραγματικότητα. Μια επαναλαμβανόμενη πολιτική του κινήματος με μηχανική εφαρμογή «οδηγιών» του «διεθνούς κέντρου» του κομμουνιστικού κινήματος, ασύμβατων ή απρόσφορων για τις συνθήκες της χώρας. Αλλος ένας παράγοντας είναι και η συνεχής έκθεση της χώρας στην απειλή των ξένων επεμβάσεων και της εμπλοκής της σε διεθνής συγκρούσεις που ενισχύονταν από τη γεωστρατηγική σημασία της Ελλάδας.
Στόχευση των σχεδιαστών της δολοφονίας
Για την ψυχραιμία, τη νηφαλιότητα και την πολιτική ευθύνη που επέδειξε την τόσο κρίσιμη αυτή στιγμή, η ΕΔΑ πιστώνεται με την αναγνώριση του θετικού ρόλου της στις πολιτικές εξελίξεις του τόπου. Η δολοφονία του Λαμπράκη παραμένει ανεξιχνίαστη υπόθεση όχι όσον αφορά τους φυσικούς και ηθικούς αυτουργούς και την ποινική της αξιολόγηση, αλλά για τον πυρήνα της σχεδιασμένης αυτής ενέργειας και την αδιαμφισβήτητη πολιτική στόχευσή της στη συγκεκριμένη στιγμή. Θα ήταν δυνατό να επιδιώχθηκε ως παγίδα της ηγεσίας της Αριστεράς προκειμένου να την εξωθήσει σε ενέργειες που θα μπορούσαν να επιτρέψουν στη Δεξιά να εμφανίσει ως δικαιολογημένο έναν νέο γύρο εμφύλιας σύγκρουσης που η ίδια θα εξαπέλυε. Ταυτόχρονα, όπως συνέβη αργότερα με το ναρκοπέδιο του Γοργοπόταμου, θα απέβλεπε στη διάνοιξη αγεφύρωτου χάσματος ανάμεσα στην ΕΔΑ και την Ενωση Κέντρου.
Η ικανότητα της ΕΔΑ να αντιδράσει με σύνεση στο γεγονός της δολοφονίας του Λαμπράκη και των επακόλουθων εξελίξεων από τη μια πλευρά και η συγκρουσιακή ευκολία της αντιμετώπισής του από την εξόριστη «επίσημη» ηγεσία του ΚΚΕ από την άλλη αναδεικνύουν στη συγκεκριμένη συγκυρία τις «δύο ψυχές» του ελληνικού κομμουνιστικού και αριστερού κινήματος. Δεν πρόκειται
για τις συνέπειες ενός πολιτικού δυϊσμού – ΚΚΕ και ΕΔΑ, δύο πολιτικοί – ιδεολογικοί σχηματισμοί που συγκρούονταν, κατά την αντίληψη πολλών ερευνητών και μεγάλου τμήματος της κοινής γνώμης. Οι δύο σχηματισμοί επικαλύπτονται. Η ΕΔΑ δεν αποτέλεσε το σχεδιασμένο υποκατάστατο του εκτός νόμου ΚΚΕ, υποκατάστατο το οποίο «αυτονομήθηκε» κάποια στιγμή. Αντιπαρατέθηκαν όχι άτομα αλλά διαφορετικές πολιτικές, φορείς των οποίων υπήρξαν οι δύο σχηματισμοί, οι οποίες αντανακλούσαν τη διαφορετική σχέση της ηγεσίας αυτής – ιστορική, πολιτική, ιδεολογική αλλά και ταξική σε ορισμένο βαθμό σχέση με την ελληνική κοινωνία. Οι «δύο ψυχές» δεν μπορούσαν να συνυπάρξουν εσαεί στον ίδιο κομματικό ιστό-σώμα του ελληνικού κομμουνιστικού και αριστερού κινήματος στην ιστορική του διαδρομή και στις εκάστοτε οργανωτικές εκφράσεις του. Η διάσπαση ήταν αναπόφευκτη. Και πραγματοποιήθηκε δύο φορές –τον Φεβρουάριο του 1968 με τη 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ και με την εσωτερική σύγκρουση τον Ιούνιο-Ιούλιο 1991 στην ΚΕ και στο 13ο Συνέδριο του ΚΚΕ – του τμήματος που ενσάρκωνε την κομματική συνέχεια μετά την προηγούμενη διάσπαση και απόσχιση του τμήματος που αποτέλεσε το ΚΚΕ Εσωτερικού.
Η εικόνα που σκιαγραφείται εδώ απλουστεύει τη συνθετότητα της διάσπασης. Εξαιτίας του περιορισμένου χώρου δεν περιλαμβάνει τη συνάντηση του ελληνικού κομμουνιστικού και αριστερού κινήματος με τις εξελίξεις που συνδέονται με τη γενικότερη πολιτική ζωή στην Ελλάδα (κυρίως την απριλιανή δικτατορία και το αντιστασιακό κίνημα) και με το φαινόμενο του ευρωκομμουνισμού, με το οποίο συνδέθηκε ιδιαίτερα η μία από τις δύο «ψυχές» του ελληνικού κομμουνισμού. Η εγχώρια «ανανέωση της Αριστεράς» και η ελληνική εκδοχή του ευρωκομμουνισμού ασφαλώς υπερβαίνουν τις διαστάσεις της αντιπαράθεσης δύο εσωτερικών ρευμάτων στο πλαίσιο της εντόπιας κομμουνιστικής παράδοσης και εντάσσονται στις διεργασίες του μεταβαλλόμενου τοπίου του διεθνούς κομμουνισμού, όπου καθοριστική σημασία είχαν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η σινοσοβιετική διένεξη και το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ.
Αντίθετα από τη διάσπαση του 1968, που συζητήθηκε ευρύτατα και προσέλκυσε το ενδιαφέρον των ερευνητών, η διάσπαση του 1991 παραμένει πολύ λιγότερο γνωστή. Η περιορισμένη σχετική βιβλιογραφία πλουτίστηκε προσφάτως από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Ζαγάρα «Η κατάρρευση του “υπαρκτού” και η διάσπαση του ΚΚΕ. Η κομβική στιγμή του 1991». Προϊόν μακράς συστηματικής έρευνας του συγγραφέα, γνώστη των ζητημάτων του κομμουνιστικού κινήματος, το νέο βιβλίο θα αποτελέσει πολύτιμο βοήθημα σε ένα σημαντικό ερευνητικό πεδίο που έχει έως τώρα παραμεληθεί.