Ενα θερινό βράδυ του ’65 στην οικία Μητσοτάκη
«Το σχέδιο Ατσεσον να επιβληθεί επί του Μακαρίου, με πραξικόπημα αν χρειαστεί»
Στην ταραγμένη Αθήνα το καλοκαίρι του 1965 τέσσερις επώνυμοι Ελληνες και ένας Αμερικανός δειπνούν στο σπίτι του υπουργού Οικονομικών της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου. Είναι ο Πάνος Κόκκας, εκδότης της εφημερίδας «Ελευθερία», ο Γιάννης Τσουδερός, βουλευτής Κρήτης της Ενωσης Κέντρου, ο Νίκος Δεληπέτρος, υποδιευθυντής του ΙΚΑ, ο οικοδεσπότης Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ένας Αμερικανός διπλωμάτης. Ο τελευταίος υπέβαλε στις 28 Ιουνίου 1965 μνημόνιο για τη συνάντηση αυτή προς τον Ρίτσαρντ Μπάραμ, υπεύθυνο ελληνικών υποθέσεων της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα. Η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από τα φλέγοντα ζητήματα της εποχής: στρατηγός Γεννηματάς, Ανδρέας Παπανδρέου, πρωθυπουργός, κυπριακό. Αποσπάσματα του υπομνήματος της συζήτησης αυτής παρουσιάζονται στο Τεκμήριο 1: Ο Κόκκας ανέφερε ότι ο βασιλεύς δεν εμπιστεύεται τον πρωθυπουργό και δεν θα του άρεσε μια αλλαγή στο γενικό επιτελείο. Παρ’ όλα αυτά, η Ενωση Κέντρου δεν βλέπει μια εναλλακτική λύση για την απόλυση του Γεννηματά και αυτή η άποψη έχει την ευρύτερη λαϊκή υποστήριξη. Αφού ανατραπεί ο Γεννηματάς, η κατάσταση θα ξεκαθαριστεί και δεν θα υπάρξει περαιτέρω πρόβλημα. Ο Κόκκας είπε πως ήλπιζε ότι ο βασιλεύς δεν θα ήταν ανυποχώρητος σε αυτό το θέμα, γιατί δεν είναι η κατάλληλη περίπτωση για να αντιμετωπίσουν τον πρωθυπουργό· θα μπορούσε να κάνει κακό μόνο στον θεσμό της μοναρχίας στην Ελλάδα.
«Ο Ανδρέας ας πάει πρεσβευτής, πάντως να φύγει»
Μέλη της ομάδας προχώρησαν στο θέμα Ανδρέας Παπανδρέου ειρωνευόμενα το γεγονός ότι κουβαλούσε όπλο για αυτοπροστασία. Ο Κόκκας χαρακτήρισε τον Ανδρέα ως «κακό για την Ελλάδα» και δήλωσε ότι πρέπει να φύγει από τη χώρα. Κανένας δεν τον εμπιστεύεται. Οχι μόνο ασκεί κακή επιρροή προς τον πατέρα του, αλλά επίσης τον χρησιμοποιεί για τους δικούς του σκοπούς. Ο Ανδρέας δεν ενδιαφέρεται για το κόμμα της Ενωσης Κέντρου· ελπίζει να σχηματίσει το δικό του κεντροαριστερό κόμμα. Αυτές οι απόψεις ελέχθη ότι εκφράστηκαν σε έναν Γερμανό αξιωματούχο με τον οποίο είχε μια κουβέντα ο Ανδρέας κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη Γερμανία τον προηγούμενο χειμώνα. Ο Μητσοτάκης τόνισε επίσης τον καταστρεπτικό ρόλο του Ανδρέα στα ελληνικά πολιτικά πράγματα. Πρότεινε αστειευόμενος να ανατεθεί στον Ανδρέα μια πρεσβευτική αποστολή, ίσως στην Ουάσινγκτον, τη Νέα Υόρκη ή στο Παρίσι, ώστε να φύγει από την Ελλάδα. Ο Μητσοτάκης τόνισε ότι παρ’ όλη την προχωρημένη ηλικία του ο πρωθυπουργός βλέπει τα πράγματα καθαρά και ενεργεί προσεκτικά. Εντούτοις έχει δύο
σοβαρά ελαττώματα: (1) είναι ηθικά ελαστικός· γεννήθηκε έτσι και (2) είναι δειλός, με παντελή έλλειψη θάρρους.
Ο Μητσοτάκης υπαινίχθηκε επίσης ότι ο Παπανδρέου είναι διπρόσωπος και έχει έλλειψη αποφασιστικότητας. Κανένας δεν μπορεί να τον εμπιστευθεί· άλλα λέει στο υπουργικό συμβούλιο και άλλα μάλλον λέει στον βασιλέα.
Μητσοτάκης: «Ο Ανδρέας συνεργάζεται με τον Μακάριο και τους αριστερούς»
Κύπρος. Υποστηριζόμενος από τον Κόκκα ο Μητσοτάκης εξέφρασε τις απόψεις του σχετικά με το θέμα της Κύπρου: έδωσε έμφαση στη σημασία τής ελληνοτουρκικής συμβιβαστικής λύσης. Μια τέτοια λύση ήταν κοντά το περασμένο καλοκαίρι, όταν το ελληνικό υπουργικό συμβούλιο συμφώνησε ομόφωνα σχετικά με το σχέδιο Ατσεσον. Ωστόσο ο Ανδρέας πήγε ο ίδιος στον πρωθυπουργό και «σαμποτάρισε» την απόφαση, χωρίς ουσιαστικά να δώσει έναν σαφή λόγο. Ο Ανδρέας συνεργάζεται με τον Μακάριο και τους αριστερούς. Το σχέδιο Ατσεσον είναι η καλύτερη λύση· είναι πολύ καλύτερη από την παραχώρηση ελληνικού εδάφους, που καμιά ελληνική κυβέρνηση δεν θα ήταν έτοιμη να προτείνει.
Οταν ρωτήθηκε σχετικά με την αποδοχή του Μακαρίου για τη λύση τύπου Ατσεσον, ο Μητσοτάκης ισχυρίστηκε ότι θα μπορούσε και θα έπρεπε να επιβληθεί επί του Μακαρίου με πραξικόπημα, αν χρειαστεί. (Σημείωση: Το σχέδιο Ατσεσον ήταν σχέδιο διχοτόμησης της Κύπρου που προέβλεπε την εκχώρηση της χερσονήσου της Καρπασίας στην Τουρκία προκειμένου να γίνει μια αχανής τουρκική στρατιωτική βάση, καθώς και αυτόνομα τουρκικά καντόνια στον ελληνικό τομέα του νησιού. Σε αντάλλαγμα το ελληνοκυπριακό κομμάτι θα ενωνόταν με την Ελλάδα. Διερευνήθηκε η πιθανότητα να παραχωρηθεί η Ρόδος ή τρία μικρά νησιά –ανάμεσά τους και το Καστελλόριζο– στην Τουρκία. Σε μια δεύτερη εκδοχή του το σχέδιο Ατσεσον κάνει λόγο για «εκμίσθωση» της Καρπασίας στην Τουρκία για 50 χρόνια και μειώνει την έκταση του τουρκικού τομέα).
Σχόλιο. Αυτή ήταν η δεύτερη επίσκεψή μου στο σπίτι του Μητσοτάκη μέσα σε μία εβδομάδα. Ηταν ολοφάνερο ότι η κλίκα των Κόκκα – Μητσοτάκη προσπαθούσε να κάνει σαφή τη θέση της στον αμερικανικό παράγοντα, ίσως με έναν υπαινιγμό ότι ο Μητσοτάκης πρόσφερε την καλύτερη εναλλακτική λύση για τη θέση του πρωθυπουργού Παπανδρέου, η διακυβέρνηση του οποίου οδηγούσε την Ελλάδα σε οικονομικό και πολιτικό χάος. Στη συνέχεια ο Δεληπέτρος μου είπε κατ’ ιδίαν ότι θεωρούσε τον Μητσοτάκη ως τον καλύτερο στο υπουργικό συμβούλιο. Υποστήριξε ότι η ομάδα των Στεφανόπουλου – Μητσοτάκη είναι καλύτερη για τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης της Ενώσεως Κέντρου– ο Στεφανόπουλος γιατί είχε
πολύ λίγους εχθρούς και είναι ευρέως αποδεκτός και ο Μητσοτάκης λόγω δυναμικότητας και της γενικής ικανότητάς του.
Ενας πρωθυπουργός που δεν μπορούσε να είναι υπουργός
Αυτό που αποτέλεσε τη θρυαλλίδα των εξελίξεων ήταν το ζήτημα του υπουργού Εθνικής Αμυνας. Ο Παπανδρέου επιθυμούσε να αντικαταστήσει τους ελεγχόμενους από το παλάτι υπουργό Πέτρο Γαρουφαλιά και αρχηγό ΓΕΣ στρατηγό Γεννηματά με ανθρώπους της εμπιστοσύνης του. Μπροστά στην αντίδραση του βασιλιά Κωνσταντίνου να υπογράψει το σχετικό διάταγμα ο Παπανδρέου πρότεινε να αναλάβει ο ίδιος το σχετικό χαρτοφυλάκιο. Η απάντηση του βασιλιά στον επικεφαλής της κυβέρνησης της Ενωσης Κέντρου του 52,72% ήταν η ακόλουθη:
«Μην επιμείνητε να αναλάβητε υμείς κατά την παρούσαν ώρα το Υπουργείον Εθνικής Αμύνης. Τοιαύτη πράξις, δι’ ους λόγους σας έχω ήδη επισημάνει εν τη από 8ης Ιουλίου επιστολή μου και σας εξήγησα κατά την τελευταίαν συνεργασίαν μας, θα αποτελέση βαρύτατον πλήγμα κατά του προσωπικού σας γοήτρου, κατά του κόμματος του οποίου ηγείσθε και κατά των αρχών της αρετής και της ευθιξίας, αι οποίαι κρατούν και πρέπει να εξακολουθήσουν να διέπουν τον πολιτικόν μας βίον. Η συμβουλή μου, είμαι δε υποχρεωμένος να συμβουλεύω τους Υπουργούς
μου, ουδέν απολύτως άλλο κίνητρον έχει, πλην της μερίμνης διά την άμεμπτον εκ μέρους υμών διαχείρισιν της ανατεθειμένης εις υμάς εξουσίας.
Εφ’ όσον έχετε την διακριτικήν ευχέρειαν να αναθέσετε το υπουργείον τούτο εις ένα εκ των συνεργατών σας, δεν δύναμαι να εννοήσω διά ποίον λόγον μετά τοσαύτης επιμονής διεκδικείτε να επωμισθήτε βάρος το οποίον κινδυνεύει να αποβή αβάστακτον.
[…] Είμαι βέβαιος ότι εις την κοινοβουλευτικήν ομάδα της Ενώσεως Κέντρου θα ανευρεθή κατάλληλος υπουργός Εθνικής Αμύνης, ο οποίος να αντεπεξέλθη εις τας μεγάλας απαιτήσεις του τομέως τούτου και την ανάγκην να διαφύλαξη από πάσης πλευράς ή επεμβάσεως την δικαστικήν ανάκρισιν εις την υπόθεσιν της συνωμοσίας εν τω στρατεύματι. Δυστυχώς διαφέρουν ριζικώς αι αντιλήψεις ημών επί τούτου, διότι εσείς θεωρείτε ανύπαρκτον την συνωμοσίαν και μόνον πολιτικήν σκευωρίαν υπάρχουσαν, ενώ εγώ, στηριζόμενος εις το πόρισμα της διοικητικής εξετάσεως, είμαι υποχρεωμένος να θεωρώ υπαρκτήν και επικίνδυνον την ελεεινήν αυτήν υπόθεσιν».
Την ίδια ημέρα (15 Ιουλίου 1965) ο Γ. Παπανδρέου στέλνει δεύτερη επιστολή προς τον βασιλιά Κωνσταντίνο, ο οποίος είχε ήδη προλάβει να στείλει και τρίτη επιστολή:.
«Καθιερούται τουτοιοτρόπως η αρχή ότι δύναμαι να είμαι Πρωθυπουργός, αλλά και όχι και Υπουργός ωρισμένου Υπουργείου. Θα είμαι επομένως Πρωθυπουργός υπό
απαγόρευσιν. Αλλά αν δεν εμπνέω εμπιστοσύνην θα πρέπει να παύσω να είμαι Πρωθυπουργός. Είναι όμως αδιανόητον ότι θα δύναμαι να παραμείνω Πρωθυπουργός, αλλά όχι και Υπουργός Εθνικής Αμύνης! Πολιτικός ανήρ, ο οποίος θα εδέχετο τιούτον εξευτελισμόν, θα καθίστατο άξιος περιφρονήσεως υπό του λαού. Και θα παρέμενεν μοναδικόν παράδειγμα αφιλοτιμίας εις την πολιτικήν ζωήν της χώρας»
Την ίδια ημέρα επιστολή των Κ. Μητσοτάκη, Γ. Αθανασιάδη-Νόβα και Δ. Παπασπύρου θέτει ουσιαστικά τον πρωθυπουργό υπό κηδεμονία (Τεκμήριο 2).
Αθήναι, 15 Ιουλίου 1965. Κύριε Πρόεδρε. Εν όψει της αποφασιστικής απογευματινής σας συναντήσεως μετά του Βασιλέως, θεωρούμεν καθήκον μας να σας επισημάνωμεν ότι προχωρείτε εις αποφάσεις, αι οποίαι είναι δυνατόν να αποβούν μοιραίαι διά την τύχην και της Δημοκρατικής παρατάξεως και της Χώρας, χωρίς να συμβουλευθήτε κανένα από τα αρμόδια όργανα της Κυβερνήσεως και του Κόμματος και, το χειρότερον όλων, χωρίς να ενημερώσετε ουδένα επί του περιεχομένου της αλληλογραφίας σας μετά του Βασιλέως, του οποίου τας ακριβείς απόψεις και αυτήν ακόμη την στιγμήν αγνοούμεν.
Παρακαλούμεν συνεπώς όπως, έστω και την ύστατην αυτήν ώραν, συγκαλέσητε την Πολιτικήν Επιτροπήν, της οποίας την σημερινήν συνεδρίασιν εματαιώσατε, και
ακούσητε τας απόψεις της αφού, φυσικά, την ενημερώσητε πλήρως εφ’ όλων των σχετικών στοιχείων.
CIA: Αν ποτέ ο Παπανδρέου φτάσει σε εκλογές
Εγγραφο της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (CIA) που αποχαρακτηρίστηκε το 2015 αναλύει την πολιτική κατάσταση στην Αθήνα (24/7/1965) (Τεκμήριο 3): Υπήρχαν κάποιες αποσκιρτήσεις από το στρατόπεδο του Παπανδρέου, αλλά υπάρχουν μικρές πιθανότητες να επιβιώσει η κυβέρνηση Αθανασιάδη – Νόβα.
Ο Παπανδρέου ακόμη απολαμβάνει ευρείας στήριξης και ξεκάθαρα σκοπεύει να κάνει το μέλλον της μοναρχίας κεντρικό ζήτημα των εκλογών, αν ποτέ κατορθώσει να φτάσει σε αυτές.
Ο βασιλιάς, ο οποίος επέστρεψε στην Κέρκυρα για το Σαββατοκύριακο, πιθανόν θα προτιμούσε να αφήσει τον πρώην αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Στεφανόπουλο να προσπαθήσει να συγκροτήσει κυβέρνηση προτού προκηρύξει εκλογές τις οποίες κανείς, εκτός ίσως από τον Παπανδρέου, δεν θέλει.
Οι δημόσιες συγκεντρώσεις έχουν απαγορευτεί στην Αθήνα και έχουν σταλεί δύο τάγματα ενισχύσεων. Τα μέτρα ασφαλείας της κυβέρνησης μπορεί να δοκιμαστούν σοβαρά απόψε που οι αριστεροί σχεδιάζουν μεγάλο συλλαλητήριο.