Η χρονιά που και οι δύο στρατοί «νικούσαν»
Η πρώτη αναμέτρηση του Ψυχρού Πολέμου δι’ αντιπροσώπων. Ο Δημοκρατικός Στρατός εγκαταλείπει την αντάρτικη τακτική και επιζητά διεθνή αναγνώριση – Ο Εθνικός Στρατός επιδιώκει τη «μη αναμόλυνση» των καταληφθέντων εδαφών
Το 1948 θα αποδεικνυόταν μια από τις πιο δύσκολες και επώδυνες χρονιές στην ιστορία της Ελλάδας. Στο νέο έτος θα έφτανε στο αιματηρό αποκορύφωμά του ο Εμφύλιος Πόλεμος.
Οι προθέσεις των βασικών αντιπάλων είχαν ήδη προδιαγραφεί από το προηγούμενο έτος. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1947 στο πλαίσιο της 3ης Ολομέλειας, η ηγεσία του ΚΚΕ έθεσε ως στόχο την υλοποίηση του στρατιωτικού επιχειρησιακού σχεδίου «Λίμνες», που προέβλεπε τη συγκρότηση τακτικού στρατού προσδοκώμενης δύναμης 50.000-60.000 αντρών σε μια προσπάθεια δημιουργίας κομμουνιστικού κράτους στη βόρειο Ελλάδα. Τον Δεκέμβριο του 1947 ιδρύθηκε η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση και οι Ελληνες κομμουνιστές επιδίωξαν τη διεθνή αναγνώριση και υποστήριξη. Για να το πετύχουν καταλάβαιναν ότι έπρεπε να εγκαταλείψουν την αντάρτικη τακτική και να αποδείξουν ότι είναι σε θέση να καταλάβουν και να υπερασπιστούν αποτελεσματικά μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κατοικημένη περιοχή.
Από την άλλη, η κυβέρνηση της Αθήνας και ο Εθνικός Στρατός (ΕΣ) επιδίωκαν την όσο το δυνατόν πιο σύντομη κατατρόπωση του αντιπάλου τους. Στόχος τους ήταν το 1948 να σταματούσε οποιαδήποτε «συμμοριακή» δράση αμφισβητούσε τη «νόμιμη» κυβέρνηση της χώρας.
Στην κατεστραμμένη, μετά τη σκληρή Κατοχή, Ελλάδα δεν ήταν δυνατό να πολεμήσουν τόσες χιλιάδες άνθρωποι μεταξύ τους χωρίς την προμήθεια σημαντικών ποσοτήτων πυρομαχικών, τροφίμων και άλλων εφοδίων από το εξωτερικό. Ο ελληνικός Εμφύλιος ήταν σε παγκόσμιο επίπεδο το πρώτο σημαντικό επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου, το πρώτο πεδίο όπου πολέμησαν (δι’ αντιπροσώπων) οι δύο τότε υπερδυνάμεις, οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ.
Ετσι η κυβέρνηση της Αθήνας είχε την ανοιχτή και δημόσια υποστήριξη των ΗΠΑ, οι οποίες ήταν αποφασισμένες να στηρίξουν την Ελλάδα για να μην περάσει στον κομμουνιστικό συνασπισμό. Από την άλλη, οι ανατολικές κομμουνιστικές χώρες έστελναν κυρίως μέσω Γιουγκοσλαβίας και Αλβανίας βοήθεια σε τρόφιμα, πολεμικό υλικό και άλλα εφόδια που θα μπορούσε να μεταφερθεί μέσα από τα βουνά της ορεινής Ελλάδας.
Ομως η ευθύνη για τον Εμφύλιο σίγουρα δεν ανήκει μόνο στους ξένους. Οι Ελληνες ήταν εκείνοι που πολέμησαν και οι ηγεσίες τους ήταν εκείνες που ζήτησαν από τις ξένες δυνάμεις το 1946 τα όπλα για να εξοντώσουν τους αντιπάλους τους. Η ελληνική κοινωνία διχάστηκε και πολώθηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’40. Οι μετριοπαθείς φωνές υπέρ ενός ειρηνικού συμβιβασμού σταδιακά παραμερίστηκαν και επικράτησαν οι απόψεις για ένοπλη κυριαρχία επί του αντιπάλου. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο θεωρήθηκε ότι η πολιτική είχε εξαντλήσει τα όριά της και οι στρατοί απέκτησαν τεράστια σημασία. Κατά το 1948 οι πολεμικές συγκρούσεις γενικεύτηκαν και επεκτά
θηκαν σε ολόκληρη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα και σε ορισμένα μεγάλα νησιά.
Η επιχείρηση «Χαραυγή»
Τον χειμώνα του 1947-1948 σχεδόν όλοι οι μεγάλοι ορεινοί όγκοι της Στερεάς Ελλάδας, από τον Παρνασσό και την Γκιώνα έως τα Αγραφα, ελέγχονταν από τον ΔΣΕ. Σκοπός της επιχείρησης «Χαραυγή» ήταν η εκκαθάριση της Στερεάς Ελλάδας έτσι ώστε να είναι ασφαλή τα μετόπισθεν πριν από τη μεγάλη επιχείρηση που θα έκανε ο Εθνικός Στρατός για την κατάληψη του Γράμμου. Στο ξεκίνημα της επιχείρησης συγκεντρώθηκαν 46 τάγματα, περίπου 30.000 άντρες.
Πριν από την επιχείρηση συνελήφθησαν 4.500 άτομα που κατηγορήθηκαν ότι ενίσχυαν τον ΔΣΕ, κάτι που ήταν σημαντικό πλήγμα για τον Δημοκρατικό Στρατό, αφού έχασε την πρόσβαση σε σημαντικές πληροφορίες για την κίνηση του εχθρού και μειώθηκαν σημαντικά οι δυνατότητες τροφοδοσίας του.
Η επιχείρηση «Χαραυγή» δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αφού οι αντάρτες απέφευγαν τη μάχη, αξιοποιώντας τη νύχτα για να ελιχθούν ανάμεσα στις μονάδες του Εθνικού Στρατού, ενώ παράλληλα προέβαιναν σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις ενάντια στον εχθρό. Ετσι, αντί να εγκλωβιστούν μεταξύ της θάλασσας και των βουνών του Κορινθιακού (όπως ήταν ο στόχος του ΕΣ), κατάφεραν να ξεφύγουν προς τα βόρεια δίχως να έχουν μεγάλες απώλειες. Στην αποτυχία του ΕΣ να εξοντώσει τους αντάρτες έπαιξε σημαντικό ρόλο η μεγάλη έκταση των επιχειρήσεων σε σχέση με τα τάγματα που διατέθηκαν.
Ωστόσο, ο ΕΣ μπορεί να μην κατάφερε την εξόντωση του αντίπαλου στρατού, αλλά πέτυχε τον πλήρη έλεγχο των περιοχών της Στερεάς και μεθοδικά κατέστρεψε όλες τις υποδομές που θα μπορούσαν να επιτρέψουν την εμφάνιση αντάρτικου στην περιοχή. Για να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα των στρατιωτικών διαταγών του ΕΣ, λήφθηκαν όλα τα αναγκαία μέτρα για τη «μη αναμόλυνση» της περιοχής από τους «συμμορίτες».
Συγκεκριμένα, υποχρεώθηκαν όλοι οι χωρικοί να μεταβούν στα αστικά κέντρα μαζί με τα ζώα τους και καταστράφηκε οτιδήποτε θα μπορούσε να είναι χρήσιμο στους αντάρτες σε περίπτωση που επιδίωκαν την ανακατάληψη της περιοχής. Επίσης, όχι λιγότερο σημαντικό, ο ΕΣ επανέκτησε τον έλεγχο του σημαντικού οδικού άξονα ΑθήναςΛαμίας, ο οποίος ήταν ζωτικής σημασίας όσον αφορά τη μεταφορά εφοδίων και προσωπικού για τις επιχειρήσεις που θα άρχιζαν σύντομα στη βόρεια Ελλάδα.
Η επιχείρηση «Χαραυγή» είχε διάρκεια 30 ημέρες και πρόσφερε σημαντική εμπειρία στα στελέχη του ΕΣ στις συνθήκες του αντάρτικου πολέμου. Το όνομα «Χαραυγή» που δόθηκε στις επιχειρήσεις του ΕΣ υποδήλωνε την έναρξη της εκκαθάρισης των ανταρτών από την Ελλάδα,