Παράνομα αντιδικτατορικά έντυπα: οι χάρτινοι ήρωες
Οι ιστορίες των εκδόσεων είναι οι ιστορίες των ανθρώπων που τις έβγαζαν
Το έπος του αντιδικτατορικού Τύπου ενάντια στην 21η Απριλίου, 52 χρόνια μετά την επιβολή της, δεν έχει γραφεί ακόμη. Οι κακοτυπωμένες σελίδες των παράνομων εντύπων εξακολουθούν εν πολλοίς να αποτελούν αναξιοποίητη πηγή για τον ιστορικό της περιόδου. Μια πολύτιμη πηγή με πληροφορίες για το δικτατορικό καθεστώς ή για το αντιδικτατορικό κίνημα εντός και εκτός Ελλάδας, αλλά και πολυάριθμα στοιχεία για τις ίδιες τις οργανώσεις, τις θέσεις τους, τη στάση τους απέναντι στη χούντα, τις συγκρούσεις τους με άλλες αντιστασιακές συσσωματώσεις.
Τα τελευταία χρόνια στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) επιχειρούμε τη συγκέντρωση και επεξεργασία του συνόλου του αντιδικτατορικού Τύπου, τόσο αυτού που εκδόθηκε παράνομα στην Ελλάδα όσο και αυτού του εξωτερικού. Στις συλλογές των ΑΣΚΙ περιλαμβάνονται 47 τίτλοι περιοδικών αντιδικτατορικών εντύπων που κυκλοφόρησαν παράνομα στο εσωτερικό της χώρας, επισύροντας και τις ανάλογες ποινές για όσους συλλαμβάνονταν να τα κατέχουν ή ακόμη περισσότερο να τα εκδίδουν ή να τα διανέμουν.
Σαράντα επτά τίτλοι στην ελληνική –εύλογα– γλώσσα, οι οποίοι κατά κύριο λόγο εκδόθηκαν στην Αθήνα και σε άλλα μεγάλα αστικά κέντρα (Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ηράκλειο κ.α.). Χειρόγραφες, δακτυλόγραφες, πολυγραφημένες ή τυπωμένες εκδόσεις, άλλοτε αποτελούνταν μόνο από μία σελίδα, κυρίως για να τοιχοκολληθούν, και άλλοτε –στοιχείο που εκπλήσσει– από δέκα, είκοσι έως και τριάντα σελίδες. Ανάμεσά τους τίτλοι όπως Νέα Ελλάδα, Μαχητής, Δημοκρατική Αμυνα, Θούριος, Πανσπουδαστική, Αδούλωτη Αθήνα, Τετράδια, Οδηγητής, 4η Διεθνής,
Εργατική Πάλη κ.ά. Γράφονταν στη γραφομηχανή ή στο χέρι και συνήθως αναπαράγονταν σε αυτοσχέδιους πολύγραφους ή πολύγραφους οινοπνεύματος. Ορισμένα από τα έντυπα εκδίδονταν σε αυτοσχέδια τυπογραφεία, ενώ χρησιμοποιήθηκαν, με κάθε μυστικότητα, και νόμιμα.
Τα «τετράδια» της φυλακής
Τα περισσότερα από τα έντυπα εκδόθηκαν από αντιστασιακές οργανώσεις και κινήσεις καθώς και από πολιτικά κόμματα και νεολαίες. Ιδιαίτερη κατηγορία εντύπων
αποτελούν εκείνα που προέρχονται από οργανώσεις απότακτων από το χουντικό καθεστώς αξιωματικών του ελληνικού στρατού, όπως η οργάνωση Ελεύθεροι Ελληνες. Τέλος, σημειώνουμε τα έντυπα που εκδόθηκαν στη φυλακή και εντάσσονται σε μια ξεχωριστή παράδοση που συνδέεται με τον κόσμο του εγκλεισμού, ήδη από τα εμφυλιακά χρόνια.
Η συνήθης θεματολογία του αντιδικτατορικού Τύπου αφορούσε κατά μείζονα λόγο την αντίσταση: ειδήσεις, σχόλια, πληροφορίες από τον υπόλοιπο αντιστασιακό Τύπο, κυρίως όταν προέρχονταν από τον ίδιο πολιτικό χώρο, δηλώσεις και ανακοινώσεις από το εξωτερικό και το εσωτερικό, προβολή. Καταγγελίες της χούντας, ενημέρωση για συλλήψεις και για βασανισμούς ιδιαίτερα τα πρώτα πολύ δύσκολα χρόνια, εκκλήσεις για μεγαλύτερη λαϊκή οργάνωση και συμμετοχή, οδηγίες για όσους θα συλλαμβάνονταν. Σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας υπήρξαν γεγονότα που προβλήθηκαν και σχολιάστηκαν κατά κόρον: η καταδίκη της δικτατορίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης, το χουντικό δημοψήφισμα για το σύνταγμα και την κατάργηση της βασιλείας, η απόπειρα δολοφονίας του Παπαδόπουλου από τον Αλέκο Παναγούλη, η λαϊκή συμμετοχή στις κηδείες του Γεωργίου Παπανδρέου και του Γιώργου Σεφέρη, τα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου. Ενα από τα πλέον σημαντικά θέματα που τέθηκαν στις σελίδες των παράνομων εντύπων ήταν ο χαρακτήρας της αντίστασης: ένοπλη πάλη ή ανάπτυξη του μαζικού κινήματος.
Από τον χώρο της Αριστεράς αλλ’ όχι μόνο
Η συντριπτική πλειονότητα των εντύπων προέρχεται από τον χώρο της Αριστεράς. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η ανισομέρεια αυτή αντανακλά τις πραγματικότητες και τους συσχετισμούς δυνάμεων στις οργανώσεις του αντιδικτατορικού αγώνα, αλλά και δευτερευόντως τη μακρά προϊστορία και τις ανάλογες ετοιμότητες του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου στην παράνομη δράση στο εσωτερικό της χώρας, σε αντίθεση με κινήσεις από τον χώρο του κέντρου και της Δεξιάς, από όπου την ίδια εποχή προήλθε ένας σημαντικός αριθμός αντιδικτατορικών εντύπων στο εξωτερικό.
Ετσι, από τα έντυπα αντιστασιακών οργανώσεων που έχουν εντοπιστεί έως τώρα, τα περισσότερα προέρχονται από το Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο (ΠΑΜ), τη μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση στο εσωτερικό της χώρας. Ιδρύθηκε στο τέλος του Απριλίου 1967 από τον Μίκη Θεοδωράκη και άλλα γνωστά στελέχη της Αριστεράς, ανάμεσά τους ο Χρόνης Μίσσιος, ο Γιώργος Βότσης, ο Θέμης Μπανούσης, ο Αριστείδης Μανωλάκος. Η ιδρυτική διακήρυξή του κυκλοφόρησε στο δελτίο πληροφοριών του με τον τίτλο Νέα Ελλάδα τον Μάιο του 1967, ενώ τον επόμενο μήνα η 11η Ολομέλεια του ΚΚΕ δήλωσε την υποστήριξή της σε αυτό. Παράλληλα με το ΠΑΜ έντυπα εξέδωσαν και άλλες αντιστασιακές οργανώσεις οι οποίες βρίσκονταν στη σφαίρα επιρροής του, όπως το Αγροτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο Υπαίθρου (ΑΑΜΥ). Παράνομες περιοδικές εκδόσεις εξέδωσε και η Δημοκρατική Αμυνα (ΔΑ), η οποία ιδρύθηκε τον Μάιο του 1967 από κεντροαριστερούς κυρίως διανοούμενους του Ομίλου Αλέξανδρου Παπαναστασίου και διέθετε ισχυρούς πυρήνες στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από τον χώρο του κέντρου σημειώνουμε ακόμη το Δημοκρατικό Εθνικό Κίνημα Αντιστάσεως (ΔΕΚΑ) με το ομώνυμο έντυπο. Αρκετά έντυπα εκδόθηκαν και από τις Δημοκρατικές Επιτροπές Αντιστάσεως (ΔΕΑ), συνδεδεμένες με το τροτσκιστικό Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΚΔΚΕ), εκ των οποίων όμως τα περισσότερα λανθάνουν καθώς η οργάνωση εξαρθρώθηκε πολύ γρήγορα. Πέρα από το ΚΔΚΕ, από τον τροτσκιστικό χώρο παρατηρούμε την έκδοση εντύπων από οργανώσεις όπως η Εργατική Διεθνιστική Ενωση και ο Σπάρτακος, συνεχίζοντας μια παράδοση παράνομων εκδόσεων που είχε δημιουργηθεί από τη δεκαετία του 1950. Στα νεολαιίστικα έντυπα του αντιδικτατορικού αγώνα σημειώνουμε ιδιαίτερα τον Θούριο, όργανο της Πανελλήνιας Αντιδικτατορικής Οργάνωσης Σπουδαστών (ΠΑΟΣ) Ρήγας Φεραίος, καθώς και τον Οδηγητή της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδος και την Πανσπουδαστική της Αντι-ΕΦΕΕ.
Το σημαντικότερο γεγονός για τη φυσιογνωμία του αντιδικτατορικού αριστερού Τύπου αποτέλεσε η διάσπαση του ΚΚΕ τον Φεβρουάριο του 1968. Μετά τη διάσπαση ακολούθησε πυκνή αρθογραφία στις παράνομες εφημερίδες: αποφάσεις κομματικών οργάνων, συλλογές υπογραφών κυρίως πολιτικών κρατουμένων και εξορίστων που αποδείκνυαν την αποδοχή της μιας ή της άλλης ομάδας, καταγγελίες για την πλαστογράφηση του τίτλου του ΠΑΜ στο εξωτερικό κ.ά. αποτέλεσαν θέματα που κατέλαβαν σημαντικό χώρο στις σελίδες των εντύ
πων που εξέδιδαν το ΚΚΕ, η ΕΔΑ ή το νεοσύστατο ΚΚΕ Εσωτερικού, ενώ το σύνολο του παράνομου Τύπου δεν έμεινε αδιάφορο στα σχετικά γεγονότα. Στο εσωτερικό της χώρας τα έντυπα που εκδόθηκαν από το ΠΑΜ συνδέονταν κατά κύριο λόγο με τις δυνάμεις που συμπαρατάχθηκαν γύρω από το νεοσύστατο ΚΚΕ Εσωτερικού (Ελεύθερη Αθήνα, Φωνή της Αθήνας κ.ά.), παρόλο που υπήρχαν και εξαιρέσεις όπως η εφημερίδα Λευτεριά η οποία είχε συμπαραταχθεί με το ΚΚΕ. Στο μέτρο που το ΠΑΜ συνδέθηκε στην Ελλάδα με το ΚΚΕ Εσωτερικού, το ΚΚΕ προχώρησε στην έκδοση νέων τίτλων: τον Μάρτιο του 1968 εκδόθηκε από το ΚΚΕ ο Ριζοσπάστης, για να ακολουθήσει ο Οδηγητής, όργανο της ΚΝΕ.
Ας σταθούμε σε μια άλλη περίπτωση. Τον Μάιο του 1968 κυκλοφόρησε ο Μαχητής, ο οποίος τον Οκτώβριο μετονομάστηκε σε Ριζοσπάστη Μαχητή, όργανο του Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ Εσωτερικού. Με αυτό τον τρόπο το νεοσύστατο κόμμα διεκδικούσε για το ίδιο τον τίτλο της ιστορικής κληρονομιάς του κόμματος. Η μάχη δεν ήταν για τα ονόματα αλλά για τη διεκδίκηση της κομματικής κληρονομιάς, της ιστορικής παρακαταθήκης.
Το πρωτόγονο τυπογραφείο του Ριζοσπάστη Μαχητή
Η μαρτυρία του υπεύθυνου του παράνομου τυπογραφείου του Ριζοσπάστη Μαχητή, καθώς και άλλων εντύπων που εξέδιδαν το ΚΚΕ Εσωτερικού και το ΠΑΜ, Αρτέμη Ιωαννίδη προσφέρει πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία του φύλλου. Το παράνομο τυπογραφείο στεγάστηκε σε σπίτια στο Παλαιό Φάληρο. Τα πρώτα φύλλα γράφτηκαν σε γραφομηχανή και αναπαράχθηκαν σε πολύγραφο, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε ένα πρωτόγονο τυπογραφείο. Το τιράζ ξεκινούσε από τα 250 φύλλα και έφτανε έως τα 1.000 σε περιπτώσεις συλλήψεων ή σημαντικών πολιτικών γεγονότων. Τα φύλλα παραδίδονταν σε «συνδέσμους», οι οποίοι αναλάμβαναν την περαιτέρω διακίνησή τους, ενώ κάποια στέλνονταν μέσω του ταχυδρομείου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Η ύλη του εντύπου συγκεντρωνόταν από τον εκάστοτε υπεύθυνο που είχε ορίσει το κόμμα. Χαρακτηριστικός της σοβαρότητας που απέδιδε το κόμμα στην έκδοση είναι ο κατάλογος των υπευθύνων: ο Μπάμπης Δρακόπουλος, ο Νίκος Καρράς, ο Μήτσος Παρτσαλίδης, ο Βαρδής Βαρδινογιάννης και ο Λεωνίδας Τζεφρώνης. Εάν τα έντυπα για τα οποία γράφουμε, αυτοί οι χάρτινοι ήρωες, αποτέλεσαν μέσο ενθάρρυνσης και πληροφόρησης των ανθρώπων σε πολύ δύσκολους καιρούς, σήμερα μπορούν να μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για τον αντιδικτατορικό αγώνα, κυρίως για όσα μικρά λησμονήθηκαν ή ξεχάστηκαν. Μπορούν παράλληλα να μας βοηθήσουν να συγκροτήσουμε τα δίκτυα εκείνων που στελέχωσαν τους μηχανισμούς των εκδόσεων, που ενεπλάκησαν με τις μικρές προσωπικές τους περιπέτειες αλλά και την κομματική και ιδεολογική τους περιουσία στην έκδοσή τους. Ιστορίες των εντύπων, ιστορίες των ανθρώπων.