Αποδομώντας τη δικτατορία με σκίτσα, σχέδια, γελοιογραφίες

Αγνωστοι και αυτοσχέδιοι καλλιτέχνες αναβαθμίζουν σταδιακά την αισθητική τους. Γελοιογράφοι του αστικού Τύπου καταφέρνουν να ξεγελάσουν τη λογοκρισία, ενώ δημοσιογράφοι με ευρηματικά «παιχνίδια των τίτλων» περνούν έμμεσα το αντιστασιακό μήνυμα. Αναζητώντας τον θεματολογικό «κοινό τόπο» του παράνομου Τύπου

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών κυκλοφόρησαν περισσότερα από 370 αντιχουντικά έντυπα που εκδίδονταν εντός και εκτός των τειχών. Οι εφημερίδες, τα περιοδικά και τα ενημερωτικά δελτία της εποχής μπορούν να χωριστούν σε τρεις βασικές κατηγορίες: τον παράνομο Τύπο που έβγαινε μέσα στη χώρα, τις νόμιμες εκδόσεις του εξωτερικού που απαγορεύονταν στην Ελλάδα και τα δημοσιογραφικά όργανα που εμφανίστηκαν μετά την άρση της προληπτικής λογοκρισίας. 1

Οι δημοκρατικοί αγωνιστές που δραστηριοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της επταετίας δημοσίευσαν εκατοντάδες σκίτσα και γελοιογραφίες στα παράνομα έντυπα για να αποδομήσουν τον ιδιόμορφο αυταρχισμό των εγχώριων στρατοκρατών. Ο Αλέξης Κυριτσόπουλος, για παράδειγμα, δημιούργησε διάφορα σχέδια στο εξωτερικό και ο Θανάσης Σκρουμπέλος φιλοτέχνησε την πλειονότητα των σκίτσων και των αφισών του Ρήγα Φεραίου. Οι περισσότεροι εξ αυτών παραμένουν ωστόσο άγνωστοι για πολλούς και διάφορους λόγους.

Οι –εγχώριοι ιδιαίτερα– σκιτσογράφοι πραγματοποιούσαν συχνά έναν άθλο αφού αντιμετώπιζαν πολλές τεχνικές ελλείψεις, διέθεταν ελάχιστα χρήματα, χρησιμοποιούσαν παλαιό κι αυτοσχέδιο εξοπλισμό, κινδύνευαν με πολύχρονες συλλήψεις, αδυνατούσαν να προμηθευτούν τα αναγκαία υλικά, είχαν ελλιπή πληροφόρηση κ.λπ. Ο Σκρουμπέλος περιέγραψε, επί παραδείγματι, μερικές δυσκολίες σε ένα βιβλίο που είναι συνδυασμός μυθιστορήματος και ντοκουμέντου:

«Μετά το ξύπνημα και τα μπόλικα τσιγάρα κατά τη διάρκεια του καφέ, σχεδιασμός της ημέρας. Τι ραντεβού υπήρχαν. Με ποιες προφυλάξεις θα γίνονταν, πόσες προκηρύξεις ή Θούριους θα τυπώναμε και σε ποιους θα τα μοιράζαμε. Μετά, άνοιγμα του ράδιου για να ακούσουμε τα νέα και αναμονή για τις εκπομπές στα ελληνικά των ξένων σταθμών B.B.C., Deutsche Welle, Μόσχα και τέλος Σταθμός της Αλήθειας για να ακούσουμε τις ανα

κοινώσεις του κόμματος και τα νέα από τις συλλήψεις ή τις καταγγελίες για τους βασανισμούς.

Μεσημεριανό φαΐ, ξάπλα και μετά σχεδιασμός της ύλης του Θούριου ή των ανακοινώσεων. Με τα ραντεβού μας έρχονταν και άλλα κείμενα και νέα από τις σχολές, που και αυτά ενσωματώνονταν στην ύλη της εφημερίδας ή βοηθούσαν στα συνθήματα και τα καλέσματα των προκηρύξεων. Ετσι άρχιζε το γράψιμο των κειμένων του Θούριου πάνω στις μεμβράνες του πολύγραφου και μετά το τύπωμά του. Βάζαμε το ράδιο δυνατά για να καλύπτει τον ήχο της περιστροφής του τυμπάνου εκτύπωσης». 2

Οι αντικειμενικές δυσκολίες που δυσχέραιναν την παράνομη δουλειά επηρέαζαν την ποιότητα ορισμένων σχεδίων. Τα σκίτσα και οι γελοιογραφίες που εκδόθηκαν εντός των τειχών κατά τα πρώτα χρόνια του καθεστώτος είχαν ίσως χαμηλότερο επίπεδο. Προϊόντος του χρόνου, ωστόσο, εμφανίστηκαν έργα υψηλής καλλιτεχνικής αξίας που οφείλονταν στο προσωπικό ταλέντο των αγωνιστών, στην ανάπτυξη της αντίστασης, τη βελτίωση των τεχνικών παραμέτρων, στον πολλαπλασιασμό των εντύπων κ.ά. 3

Τα καλύτερα και πιο σημαντικά σχέδια έπαιρναν συνήθως θέση στην πρώτη σελίδα· τα σκίτσα και οι γελοιογραφίες που είχαν μικρότερη σημασία και χαμηλότερο ποιοτικό επίπεδο φιλοξενούνταν πιο πίσω. Πολλές φορές κάλυπταν ολόκληρο το εξώφυλλο· συχνά είχαν μικρότερο μέγεθος που απαιτούσε περισσότερη προσπάθεια εκ μέρους των αναγνωστών. Αλλοτε δημοσιεύονταν σκέτα και άλλοτε χρησιμοποιούσαν λεζάντες που αποκάλυπταν το κεντρικό μήνυμα του έργου.

Κόκκινο για τη ζωή – μαύρο για τον θάνατο

Οι πολύγραφοι οινοπνεύματος που χρησιμοποιήθηκαν από ένα σημείο και έπειτα μπορούσαν να τυπώνουν δίχρωμα ή τρίχρωμα κείμενα, σκίτσα και γελοιογραφικά σχέδια. «Αυτά τα δύο έβαλα στις αφίσες» ανέφερε ο Σκρουμπέλος. «Τη ζωή και τον θάνατο σε μια μάχη μεταξύ τους. Μαύρο και κόκκινο ήταν τα χρώματα, κόκκινο για τη ζωή και μαύρο για τον θάνατο. Βίαια η αντίθεσή τους».

«Σπάσαμε το μόνιμα θλιμμένο γκρι-μαύρο που μέχρι τότε κυριαρχούσε στα χαρακτικά της Αριστεράς που έσερνε τόσους νεκρούς και μία ήττα πίσω της. Το κόκκινο αίμα που κυλούσε στις φλέβες μας [...] και η λύσσα μας για ζωή χύνονταν για να συντρίψουν το μαύρο, τον θάνατο, την πέτρα. Αυτό αποτύπωναν οι αφίσες μου και σαρκώνονταν στο σύνθημα Κάτω η Χούντα». 4

Κάποια σκίτσα και ορισμένα γελοιογραφικά σχέδια του παράνομου αντιστασιακού Τύπου κυκλοφόρησαν αρχικά ως αφίσες ή «αφισοπροκηρύξεις» που είχαν μικρό σχετικά μέγεθος (Α3 ή Α4) για να μπορούν να κυκλοφορούν εύκολα από χέρι σε χέρι και να τοιχοκολλούνται γρήγορα προκειμένου να διευρύνουν τον κύκλο των αναγνωστών και να περιορίζουν τον κίνδυνο των συλλήψεων.

Οι γελοιογραφίες ήθελαν να χλευάσουν την προσωπικότητα, τις ενέργειες και τις αποφάσεις των συνταγματαρχών, να ελαφρύνουν τη βαρύτατη ατμόσφαιρα και να εμψυχώσουν τους αντιστασιακούς αγωνιστές. «Η διακωμώδηση της χούντας με κάθε τρόπο πρόβαλε σαν ανάγκη και αγωνιστικό καθήκον» σύμφωνα με τον εκδότη ενός παράνομου σατιρικού εντύπου. «Ηταν μια μορφή έκφρασης των συναισθημάτων και της αντίθεσης του λαού ενάντια στους τυράννους του».5

Τα σκίτσα και τα σχέδια ήθελαν να ευαισθητοποιήσουν τους αναγνώστες, να κινητοποιήσουν τη διεθνή κοινή γνώμη, να αναδείξουν τα προβλήματα της αντίστασης, να συμπαρασταθούν στους πολιτικούς κρατούμενους, να στηρίξουν τους αντιδικτατορικούς αγωνιστές, να καυτηριάσουν τα μέτρα του καθεστώτος, να στηλιτεύσουν τους συνεργάτες της χούντας, να αναδείξουν τα προβλήματα της καθημερινότητας, να καταρρίψουν την προπαγάνδα των στρατοκρατών κ.λπ.

Η στοχοθεσία των παράνομων σκιτσογράφων ήταν κυρίως αντιδικτατορική κατά τα πρώτα χρόνια του καθεστώτος. Από το 1972 ωστόσο άρχισε να περιλαμβάνει όλο και περισσότερα κομματικά, πολιτικά, ιδεολογικά και παραταξιακά μηνύματα επειδή αντιλαμβανόταν ως έναν βαθμό τα προβλήματα των συνταγματαρχών και τη σταδιακή ανάπτυξη των δημοκρατικών αντικαθεστωτικών δυνάμεων.

Τα σκίτσα και τα γελοιογραφικά σχέδια του παράνομου Τύπου, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά, ήταν κατά βάση πρωτότυπα αφού φιλοτεχνήθηκαν προκειμένου να υποστηρίξουν τα αντιχουντικά έντυπα της εποχής. Οι αντιδικτατορικοί εκδότες δεν δίστασαν, ωστόσο, να φιλοξενήσουν μερικά σχέδια καταξιωμένων ζωγράφων (π.χ. το πορτρέτο του Μπελογιάννη από τον Πικάσο) και ορισμένες γελοιογραφίες (π.χ. του Μητρόπουλου) που δημοσιεύτηκαν στις νόμιμες εφημερίδες της επταετίας.

Η έρευνα δεν παρουσιάζει τα σκίτσα και τα σχέδια των νομότυπων δημοκρατικών εκδόσεων που αντιπολιτεύονταν, λιγότερο ή περισσότερο, τους συνταγματάρχες, επειδή έχουν απασχολήσει ήδη διάφορα ιστορικά βιβλία και αρκετά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Εξάλλου οι γελοιογραφίες του αστικού Τύπου που κατάφερναν να ξεγελάσουν τη λογοκρισία της χούντας και τα ευρηματικά «παιχνίδια των τίτλων» που περνούσαν έμμεσα το αντιστασιακό μήνυμα ήταν βασικότατα εργαλεία του συγκαλυμμένου αντιδικτατορικού αγώνα.

Διακομματικά εικαστικά μοτίβα

Κατά την έκδοση των αντιδικτατορικών εντύπων εμφανίστηκαν μερικά μοτίβα που επανέρχονταν συνεχώς προκειμένου να αναδείξουν τη διάρκεια και τη σημασία ορισμένων φαινομένων. Τα συγκεκριμένα στοιχεία χρησιμοποιούνταν από όλες σχεδόν τις αντιστασιακές οργανώσεις και από όλους σχεδόν τους παράνομους κομματικούς σχηματισμούς επειδή εξέφραζαν κάποιες αλήθειες που απευθύνονταν ταυτόχρονα στη λογική και στο θυμικό του ελληνικού λαού.

Ενα από τα πιο συχνά θέματα που εμφανίζονταν διαρκώς ήταν τα πουλιά επειδή συμβόλιζαν την ελευθερία, την ανεξαρτησία, την ελπίδα και την απρόσκοπτη μετακίνηση. Τα συγκεκριμένα μοτίβα υπονόμευαν επιπλέον τον φοίνικα των συνταγματαρχών που θύμιζε τον αυταρχισμό του καθεστώτος, τη σκληρότητα της χούντας και τις διώξεις εναντίον των αντιδικτατορικών αγωνιστών.

Ο μύθος του αετού που κατέτρωγε τα σπλάχνα του Προμηθέα χρησιμοποιήθηκε επίσης αρκετά επειδή μπορούσε να παραλληλιστεί με την υφιστάμενη πολιτική κατάσταση. Τα αντιστασιακά έντυπα δεν δίσταζαν εξάλλου να επιστρατεύουν διάφορες σκηνές της ελληνικής μυθολογίας για να καυτηριάζουν την εγχώρια δικτατορία και τις «ανόσιες» αποφάσεις των συνταγματαρχών.

Οι παράνομοι σκιτσογράφοι χρησιμοποιούσαν επιπλέον διάφορα στοιχεία της ελληνικής αρχαιότητας για να καταδείξουν τις προφανείς διαφορές που υπήρχαν μεταξύ των δύο εποχών. Πολλές φορές τοποθετούσαν, για παράδειγμα, μερικούς κίονες δίπλα σε διάφορα δεσμά και συρματοπλέγματα προκειμένου να σχολιάσουν την επτάχρονη φυλάκιση του λαού. Αλλοτε σχεδίαζαν οπλισμένα αγάλματα για να στηλιτεύσουν τη στρατοκρατία και τον αυταρχισμό του καθεστώτος.

Αρκετά έργα προωθούσαν, αντίθετα, την ένοπλη πάλη εναντίον της δικτατορίας και τις μαχητικές διαδηλώσεις των δημοκρατικών πολιτών. Μερικοί σκιτσογράφοι σχεδίαζαν επιπροσθέτως σφιγμένες γροθιές και διάφορα χωνιά που εμφανίζονταν στις δημόσιες διαμαρτυρίες για τα καταπιεστικά μέτρα των συνταγματαρχών και στις εκδηλώσεις συμπαράστασης για τους πολιτικούς κρατούμενους.

Τα σίδερα, οι φυλακές και τα βασανιστήρια που τσάκιζαν τους δεσμώτες της χούντας ήταν επίσης συχνά μοτίβα. Οι παράνομοι σκιτσογράφοι δεν δίσταζαν μάλιστα να σχολιάσουν την ατομική και τη συλλογική θλίψη για τις σκοταδιστικές αποφάσεις του καθεστώτος που έκρυβαν τον ήλιο των πολιτικών κρατουμένων, των δημοκρατικών πολιτών και των φιλελεύθερων ανθρώπων εν γένει.

Οι δημόσιες προσωπικότητες απασχολούσαν επίσης τις αντιδικτατορικές εφημερίδες, που φιλοξενούσαν πορτρέτα ποιητών, συνθετών, κομμουνιστών και αστών πολιτικών για να τιμήσουν τον αντιδικτατορικό αγώνα. Μερικά αντιστασιακά έργα εγκωμίαζαν επιπλέον τους πανεπιστημιακούς καθηγητές που αντιμάχονταν τους στρατοκράτες και έπειτα στηλίτευαν τους διανοούμενους που σιωπούσαν επειδή φοβούνταν τις απαγορεύσεις του καθεστώτος.

Οι αντιδικτατορικοί σκιτσογράφοι κατέκριναν παράλληλα τη λογοκρισία του Τύπου, της μουσικής, των βιβλίων και της τέχνης που καταπατούσε βάναυσα την ελευθερία της έκφρασης. Πολλές φορές διακωμωδούσαν επίσης την προπαγάνδα του καθεστώτος που προσπαθούσε να ενισχύσει το έργο των στρατοκρατών.

Τα σκίτσα, τα σχέδια και οι γελοιογραφίες του παράνομου Τύπου χρησιμοποιούσαν επιπροσθέτως διάφορα θρησκευτικά θέματα και εορτές προκειμένου να αναδείξουν την ασυνέπεια λόγων και έργων που χαρακτήριζε τη χουντική προπαγάνδα. Αρκετά συχνά εκμεταλλεύο

νταν επίσης τις κατάλληλες «διεθνείς ημέρες» για να επισημάνουν την αντεργατική πολιτική του καθεστώτος και τα βάσανα των Ελλήνων μεταναστών.

Τα αριστερά αντιστασιακά έντυπα δημοσίευαν επιπλέον αρκετά έργα που επέκριναν την οικονομική πολιτική της δικτατορίας και τον καπιταλισμό εν γένει. Ορισμένα εξ αυτών μάλιστα φιλοξενούσαν σφυροδρέπανα επειδή ήθελαν να αναδείξουν τη διαφορετική προσέγγιση του κομμουνισμού και τον κεντρικό ρόλο που διαδραμάτιζε στη νεότερη και τη σύγχρονη ιστορία.

Τα ιστορικά σκίτσα του αντιδικτατορικού Τύπου δεν αφορούσαν μόνο την Παρισινή Κομμούνα, την Οκτωβριανή Επανάσταση και την πορεία του κομμουνισμού. Πάρα πολλά έργα ασχολούνταν επίσης με την πλούσια ελληνική ιστορία προκειμένου να επισημάνουν τις ομοιότητες και τις διαφορές που υπήρχαν με το πρόσφατο παρελθόν. Μάλιστα αρκετά σχέδια ταύτιζαν το υφιστάμενο καθεστώς με τον ιταλικό φασισμό και τον γερμανικό ναζισμό για να στιγματίσουν τους συνταγματάρχες.

Τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα μπορούσαν επίσης να φωτίσουν τις σύγχρονες διεθνείς εξελίξεις που απασχολούσαν συνέχεια τις αντιδικτατορικές εφημερίδες. Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας, της Αμερικής και της Σοβιετικής Ενωσης, ο πόλεμος του Βιετνάμ και το κυπριακό καταλάμβαναν, όπως είναι φυσικό, τη μερίδα του λέοντος. Τέλος, τα σκίτσα, τα σχέδια και οι γελοιογραφίες του παράνομου αντιδικτατορικού Τύπου σχολίαζαν τις πιο σημαντικές πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της επταετίας των συνταγματαρχών.

Η έρευνα όμως δεν κατάφερε να συγκεντρώσει αρκετό υλικό για μερικά σημαντικά γεγονότα της εποχής, όπως το Κίνημα του Ναυτικού, η αναγκαστική αποχώρηση από το Συμβούλιο της Ευρώπης, οι αντιχουντικές δηλώσεις του Καραμανλή κ.ά., επειδή δεν διασώζονται όλα τα φύλλα του παράνομου αντιδικτατορικού Τύπου και επειδή δεν ενέπνευσαν –ίσως– τους αντιχουντικούς σκιτσογράφους.

Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Θανάση Σκρουμπέλο για την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη που εμπλούτισε το κείμενο, τον επίκουρο καθηγητή του ΕΚΠΑ Βαγγέλη Καραμανωλάκη για τις γόνιμες ιδέες που διεύρυναν την έρευνα και τον Γιάννη Κοτσιφό για το ενδιαφέρον που επέδειξε εκ μέρους της ΕΣΗΕΜ-Θ. Κάθε λάθος, παράλειψη και ασάφεια βαρύνει φυσικά μόνον εμένα.