Σημειώσεις σκέψεων και αισθήσεων
Δύο άγνωστα ημερολόγια του Καζαντζάκη και του Σικελιανού για το ταξίδι τους στο Αγιο Ορος
Αθήνα 11 Νοεμβρίου 1914. Ο Νίκος Καζαντζάκης πρωτανταμώνει τον Αγγελο Σικελιανό στα γραφεία του Εκπαιδευτικού Oμίλου. Από την πρώτη στιγμή οι δυο άντρες ένιωσαν μια ιδιαίτερη φιλική σχέση να τους κατακλύζει, αφού αναγνώρισαν αμέσως ο ένας τον άλλο ως πνευματικούς συνοδοιπόρους,
ως «αδερφούς». Υστερα από τρεις μέρες έφυγαν στο Αγιο Ορος για προσκύνημα που κράτησε σαράντα μέρες, όπως περιγράφεται σε δύο ημερολόγια: του Καζαντζάκη, που φέρει τον τίτλο «Αγιον Ορος, Νβρης-Δβρης 1914», και του Σικελιανού, με τίτλο «Το αγιορείτικο ημερολόγιο». Μαζί μελετούν Τολστόι, Βούδα και Δάντη και σχεδιάζουν να ιδρύσουν μια καινούργια θρησκεία. Στις 29 Νοεμβρίου 1914 ο Καζαντζάκης σημειώνει: «Το βράδυ στα κρεβάτια μιλούμε πάλι για την ουσία της υπέρτερης επιθυμίας μας – να δημιουργήσουμε θρησκεία. Τα πάντα ωριμασμένα. Α! Πώς να μπορέσουμε να εξωτερικεύσομε ό,τι ιερότερο και βαθύτερο έχομε». Μια θρησκεία κυριότατα ιδεολογικής και πνευματικής χροιάς, η οποία φυσικά θα αποτυπώνει τις ανησυχίες και τις πεποιθήσεις των δύο λογοτεχνών.
Το 1923 οι δρόμοι τους χωρίζουν, λόγω ορισμένων ιδεολογικών τους διαφορών. Σημειώνει εμφατικά ο Καζαντζάκης στην «Αναφορά στον Γκρέκο»: «Η μεγάλη διαφορά μας, Αγγελε, είναι ετούτη: Εσύ πιστεύεις πως βρήκες τη λύτρωση και λυτρώθηκες· εγώ πιστεύω πως λύτρωση δεν υπάρχει, και πιστεύοντάς το, λυτρώθηκα».
Η φιλία τους αναθερμαίνεται το 1942 με τη μεσολάβηση του Παντελή Πρεβελάκη. Στο μεταξύ ο Καζαντζάκης είχε γνωρίσει το 1924 την Ελένη Σαμίου – τον Νοέμβριο του 1945 παντρεύονται στον Αϊ-Γιώργη τον Καρύτση με κουμπάρους τον Αγγελο και την Αννα Σικελιανού. Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 ο Νίκος Καζαντζάκης προτάθηκε μαζί με τον Αγγελο Σικελιανό για το Νόμπελ Λογοτεχνίας: το 1946 από την Ενωση Ελλήνων Συγγραφέων, το 1950 από τον Γιάλμαρ Γκούλμπεργκ της Σουηδικής Ακαδημίας και το 1951 από τον Σουηδό συγγραφέα Σίγκφριντ Σίβερτζ.
Ημερολόγιο Ν. Καζαντζάκη
Ενα σημαντικό αρχειακό τεκμήριο κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη με την εξαίρετη εκδοτική φροντίδα της Βαρβάρας Τσάκα, διευθύντριας του ΜΝΚ. Το ημερολόγιο του Νίκου Καζαντζάκη «Αγιον Ορος. Νβρης-Δβρης 1914» βγαίνει στο φως για πρώτη φορά και αποκαλύπτει το ταξίδι που έκανε ο Κρητικός λογοτέχνης με τον Αγγελο Σικελιανό. Η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, συνυπογράφει ισάξια την επιστημονική επιμέλεια αυτής της σπουδαίας έκδοσης με την Παρασκευή Βασιλειάδη, υποψήφια διδακτόρισσα του Πανεπιστημίου Αθηνών και υπεύθυνη αρχείου του Μουσείου Καζαντζάκη.
Η Ντουνιά και η Βασιλειάδη φανερώνονται μέσα από τη σπουδαία τους μελέτη εξαίσιες αθλήτριες στον καζαντζακικό στίβο, υπερπηδώντας μεταγραφικά εμπόδια και επιστημολογικά ζητήματα. Στην εξαιρετικά εμπεριστατωμένη εισαγωγή τους αναδεικνύουν όχι μόνο την ιδιαίτερη σχέση των δύο πνευματικών αντρών, αλλά και το πολυσυζητημένο ταξίδι τους στο Αγιο Ορος. Η έκδοση μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για μετέπειτα δημοσιεύσεις ανέκδοτου καζαντζακικού αρχειακού υλικού, καθώς οι ερευνήτριες σχολιάζουν κατατοπιστικά κάθε σημείο που κρίνουν πως πρέπει να επισημανθεί ώστε ο αναγνώστης να έχει μια ωραία αναγνωστική εμπειρία στο άδυτο των καζαντζακικών σημειώσεων.
Το ημερολόγιο αποτυπώνει όλους τους σταθμούς του ταξιδιού του Καζαντζάκη και του Σικελιανού από τις 14 Νοεμβρίου έως και τις 25 Δεκεμβρίου 1914. Οπως τονίζουν οι επιμελήτριες, η ημερολογιακή καταγραφή είναι εξόχως συστηματική (με ημερήσιες χρονικές ενδείξεις), καθώς ο Καζαντζάκης «αποτυπώνει στιγμιότυπα από τη ζωή των μοναχών, μνημειώνει τα ονόματά τους και, σε ειδικές περιπτώσεις, αναδεικνύει τη μορφή και το ήθος τους, περιγράφει σπάνια χειρόγραφα, αγιογραφήσεις και εικονογραφήσεις βιβλίων, αντιγράφει φράσεις και αποσπάσματα από πατερικά κείμενα, φιλοσοφικά και λογοτεχνικά βιβλία ή σημειώνει φράσεις από μνήμης».
Ημερολόγιο Αγγ. Σικελιανού
Η ιδέα της συνανάγνωσης των δύο ημερολογίων έχει τον σπόρο της στα λεγόμενα του Π. Πρεβελάκη και στην κριτική άποψη του Θ. Αγάθου (στο περιοδικό «The Books’ Journal», Μάρτιος 2021). Το ημερολόγιο του Σικελιανού φυλάσσεται στο τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης και έχει ήδη εκδοθεί το 1988 από το Ιδρυμα Ουράνη με φιλολογική επιμέλεια της Ιωάννας Κωνσταντουλάκη-Χάντζου. Η επιμελήτρια προσεγγίζει με προσοχή το αρχειακό τεκμήριο, παρουσιάζοντάς το με μια συνοπτική εισαγωγή, χωρίς όμως σχόλια επί των σικελιανών σημειώσεων. Σημαντικό σημείο της «μικρής ατζέντας» του Σικελιανού είναι πως ο αναγνώστης κυριεύεται από λόγια ατάκτως ειρημένα, σκέψεις αρρήτως γεγραμμένες.
Αντί επιλόγου επισημαίνεται ένα ιδιαιτέρως γοητευτικό σημείο της συνανάγνωσης των δύο ημερολογίων Καζαντζάκη – Σικελιανού είναι η αποκάλυψη μιας «σημείωσης» που καταγράφεται και από τους δυο λογοτέχνες: ένα όνειρο που βλέπει ο Καζαντζάκης και προφανώς αποτελεί γεγονός συζήτησης μεταξύ τους.
Σημειώνει ο Καζαντζάκης (11.12.1914): «Απόψε είδα στον ύπνο μου την εξήγηση της Αγίας Τριάδας, της χτεσινής, που ανησυχούσε ολημέρα. Οι τρεις άγγελοι = τα ρεύματα της ζωής (ένα ανώτατο εμπρός και δυο δεξόζερβα αντίθετα) κρατούν και προφυλάσσουν σαν εστία το σπέρμα τους αντρός και της γυναικός, την ελπίδα της γης. Ο μεσαίος άγγελος = (μπλε και πορφυρός) είδα την επομένη το πρωί κρατά κλάδον φοίνικος (αθανασία), ο δεξιός = (μοβ και πορφυρός) κρατά λαμπάδα αναμμένη, ο αριστερός = (πράσινος) δείχνει το στρωμένο τραπέζι (την ανάγκη της υλικής θεραπείας του σώματος). Ο μεσαίος = συνισταμένη των δύο άλλων, της ύλης και του πνεύματος. Ο Ιωσήφ = γέρος, βαθύς, όργανο μιας μοίρας. Η Παναγία αριστερά = παθητική, ευλαβής, συγκεντρωμένη σε οδυνηρό μυστήριο. Η εικόνα αυτή διατυπώνει τέλεια την ανώτατη σκέψη μου».
Στη συνέχεια ο Σικελιανός μεταγράφοντας την αφήγηση του Καζαντζάκη σημειώνει στο δικό του ημερολόγιο: «Το όνειρο του Κ. για την Αγία Τριάδα του Διονυσίου. Οι τρεις άγγελοι, τα τρία ρεύματα που συγκρατούν το σπέρμα της ζωής, ανδρός και γυναικός. Εθυμήθηκα το Spiess. Physiologie. La vérité sur Nietzsche. L’âme et le corps. Στους τρεις αγγέλους της Αγίας Τριάδος ο ένας στη μέση κρατεί κερί, ο αριστερά κερί, ο δεξιά ευλογεί τα κλάσματα του άρτου, δηλαδή την ασώματη επιρροή της θείας κοινωνίας. Ο Ιωσήφ και η Μαρία (ο Ιωσήφ γέρος) φαίνονται βαθιά υποταγμένοι στη θεία δύναμη».
Το «Αγιον Ορος. Νβρης-Δβρης 1914» του Ν. Καζαντζάκη κυκλοφορεί από το Μουσείο Καζαντζάκη. Το «Αγιορείτικο ημερολόγιο» του Αγγ. Σικελιανού κυκλοφορεί από το Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη