Λάτιν νουάρ… προσωπική υπόθεση

Ο μεταφραστής λατινοαμερικανικής μαύρης λογοτεχνίας για την εμπειρία του από το ντοκιμαντέρ του Ανδρέα Αποστολίδη

Γιατί νουάρ και γιατί λάτιν; Μια κοινή πεποίθηση μας οδήγησε να συνεργαστούμε με τον Ανδρέα Αποστολίδη για το θέμα «Λάτιν νουάρ». Η ενασχόληση και των δύο με το νουάρ και τη Λατινική Αμερική είναι παλαιότερη ιστορία. Ωστόσο προσωπικά δεν είχα ιδέα από ντοκιμαντέρ, ενώ ο Ανδρ. Αποστολίδης είχε σπουδαία προϋπηρεσία. Από την άλλη, είχα διανύσει αρκετό δρόμο στους δαιδάλους της Λατινικής Αμερικής, της λογοτεχνίας της και ειδικότερα στις περιπλανήσεις του είδους που αποκαλούμε «νουάρ».

Η προσωπική μου διαδρομή στον λάτιν κόσμο, ή αλλιώς κόσμο της ιβηροαμερικανικής κουλτούρας, σχετίζεται με συγγραφείς που γράφουν λογοτεχνία μυστηρίου, πλοκής, δράσης, περιπέτειας και εγκλημάτων ξεφεύγοντας από το κλασικό αστυνομικό. Οι ιδιαιτερότητες της κοινωνικής ιστορίας αναδεικνύονται στη γραφή τους και μπορεί να θεωρήσει κανείς τα έργα αυτά λογοτεχνικό είδος.

Τον περασμένο αιώνα στην οδό Κουέστα δε Μογιάνο στη Μαδρίτη στηνόταν κάθε Σάββατο παζάρι μεταχειρισμένων βιβλίων. Εκεί κάπου στο 1992 μια φίλη αγόρασε μια βαλίτσα βιβλία και τα κουβάλησε στην Ελλάδα. Πολλά ήταν νουάρ ή περίπου. Ενα μάλιστα ήταν αντινουάρ, το «Τούνελ» του Ερνέστο Σάμπατο ο οποίος απεχθανόταν το είδος και ξεκινά αποκαλύπτοντας τον δολοφόνο: «Εγώ σκότωσα τη Μαρία Ιριμπάρνε». Το νουάρ κυριαρχούσε στη βαλίτσα με τα εισαγόμενα άγνωστα βιβλία, ίσως επειδή οι Ισπανοί εκδότες τα περιφρονούσαν και τα εξέδιδαν σε φτηνιάρικες εκδόσεις τσέπης που ακόμη κι ένας μπατίρης τουρίστας μπορούσε να τ’ αγοράσει από δεύτερο χέρι. Ηταν λατινοαμερικανικά, ένα ισπανικό του Χουάν Μαδρίδ και δύο ή τρία γαλλικά, όπως το «Νάδα» του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ και κάποιο του Βιλάρ· τα έσπρωξα ενθουσιασμένος στον Γιάννη Καυκιά ο οποίος ξεκινούσε να μεταφράζει από γαλλικά. Το «Νάδα» βγήκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα σε δική του μετάφραση από τις εκδόσεις Στάχυ. Ηταν η συγκλονιστική γνωριμία μου με το νουάρ. Στη βαλίτσα όμως υπήρχε και το «Ενας γέρος που διάβαζε ιστορίες αγάπης» του Λουίς Σεπούλβεδα. Διαβάζοντάς το αποφάσισα γίνω μεταφραστής για να διαβάσουν οι φίλοι μου αυτό το αριστούργημα. Είχα μεταφράσει μόλις τρεις τέσσερις σελίδες (διαπιστώνοντας ότι άλλο να ξέρεις μια γλώσσα και άλλο να μεταφράζεις λογοτεχνία) όταν είδα το βιβλίο να κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Οπερα στην ασύγκριτη μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη. Ετσι γνώρισα τον Γιώργο Μυρεσιώτη, εμπνευσμένο ιδρυτή των εκδόσεων Οπερα. Η σειρά Opera Nigra έφερε στο ελληνικό κοινό πολλά έργα της τάσης που ο Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ βάφτισε «νέο λατινοαμερικανικό μαύρο μυθιστόρημα».

Επόμενος σταθμός η Μαύρη Εβδομάδα της Χιχόν το 1998, όταν γνώρισα πολλούς συγγραφείς ενώ ήδη είχα μεταφράσει κάποια έργα, όπως του Ντανιέλ Τσαβαρία. Καπετάνιος σε αυτό το τρελό βαπόρι-φεστιβάλ μαύρης λογοτεχνίας που αποτελούσε μια αυλή των θαυμάτων με χίλιες εκπλήξεις ήταν ο Πάκο Τάιμπο, ακαταμάχητος στα οδοφράγματα για την υπεράσπιση του νουάρ, ειδικότερα όταν αυτό προέρχεται από τους αδικημένους του πλανήτη. Μετά το 2000 εμβάθυνα στο φαινόμενο Τάιμπο, αφού γνώρισα τον Σταύρο Πετσόπουλο των εκδόσεων Αγρα και μετέφρασα αρκετές περιπέτειες του μονόφθαλμου Μεξικανού Μπελασκοαράν. Ο Λουίς Σεπούλβεδα –επίσης παρών στη Μαύρη Εβδομάδα της Χιχόν– διοργάνωσε ένα φεστιβάλ ιβηροαμερικανικής λογοτεχνίας και έφερε στην Ισπανία πολλούς συγγραφείς, εκδότες, βιβλιοπώλες και μεταφραστές. Ο Σεπούλβεδα

είχε μια «παραξενιά» την οποία πολύ σπάνια συναντάς σε συγγραφείς και μάλιστα διάσημους. Ηταν απίστευτα αλληλέγγυος με τους πρωτόβγαλτους συναδέλφους του, τους προωθούσε, πάσχιζε να πείσει εκδότες να τυπώσουν βιβλία παντελώς άγνωστων νέων συγγραφέων από μέρη «εξωτικά» όπως η Ουρουγουάη, η Γουατεμάλα, το Περού. Το φεστιβάλ επαναλήφθηκε αρκετές χρονιές. Με τη βοήθεια του Σεπούλβεδα άνοιξαν δρόμο πολλοί συγγραφείς και χάρη στη φιλοξενία του έδωσε ευκαιρίες ακόμη και σε μεταφραστές.

Οταν ξεκινήσαμε τις συνεντεύξεις και την έρευνα για το «Latin noir» είχαμε την αίσθηση ότι υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στα τρομερά γεγονότα που αντιμετώπισε η Λατινική Αμερική και το είδος του νουάρ που αναπτύχθηκε εκεί. Είναι μεγάλη επιτυχία του Ανδρέα Αποστολίδη να το αποδείξει, τεκμηριώνοντας κινηματογραφικά το λάτιν νουάρ σε ντοκιμαντέρ. Ηταν μακρύς δρόμος με πάμπολλες συναντήσεις και περιπλανήσεις. Γνωρίσαμε συγγραφείς που μας βοήθησαν στην έρευνα και τους «φέραμε» στην Ελλάδα (όπως ο Αλεχάντρο Γκάγιο, αστυνομικός διοικητής στη Χιχόν, με το βιβλίο «Θρυλική ζωή, πεζός θάνατος», εκδόσεις Angelus Novus). Τέλος, είχαμε δυνατές συγκινήσεις στη διάρκεια της δουλειάς, όπως η απερίγραπτη συνέντευξη Τάιμπο μες στο σπίτι-μουσείο του Τρότσκι στο Κογιοακάν όπου και δολοφονήθηκε, η συγκινητική συνέντευξη του Λουίς Σεπούλβεδα με τις φοβερές αναμνήσεις του και το σπίτι-βιβλιοθήκη του Χουάν Σαστουράιν στην καρδιά του Μπουένος Αϊρες με τις πρωτότυπες αφίσες για την εξαφάνιση-δολοφονία του συγγραφέα Οέστερχελντ και διάφορα χειρόγραφα έως την περιπλάνηση στα μέρη των ιστοριών του Ροδόλφο Ουόλς, εκεί όπου άρχισε η «Επιχείρηση Σφαγή» (εκδόσεις Ακυβέρνητες Πολιτείες), και το καφέ της Αβεγιανέδα με άτομα που πρόλαβαν εν ζωή τον θρυλικό Ντομίνγκο Βλαχάκη ή Ελ Γριέγο. Αλλά αυτά είναι μια άλλη υπόθεση…

Οταν ξεκινήσαμε τις συνεντεύξεις και την έρευνα για το «Latin noir» είχαμε την αίσθηση ότι υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στα τρομερά γεγονότα που αντιμετώπισε η Λατινική Αμερική και το είδος του νουάρ που αναπτύχθηκε εκεί