Η πόλη που αντιστάθηκε στην ιστορική λήθη
Είναι αυτή η εποχή κάθε χρόνο που αναζητάμε μια νέα τοπογραφία, σημεία και ανάγλυφα του χάρτη ικανά να μας δώσουν χαρά, ευτυχία, ενθουσιασμό, να φιλοξενήσουν πράξεις μας και αισθήματα πολλαπλασιάζοντας και μετουσιώνοντάς τα από πνευματικά σε ενσώματα και vice versa. Υπάρχουν τέτοιοι τόποι; Εχουν γεωγραφικό μήκος και πλάτος; Ή είναι μόνο οι παραλίες και οι ταβέρνες σημεία καλοκαιρινού ενδιαφέροντος; Βεβαίως και υπάρχουν.
Για μένα είναι αυτή η εποχή κάθε χρόνο που επιβεβαιώνεται η αγάπη μου για την Αρχαία Ελεύθερνα. Την επισκέπτομαι πολλά χρόνια (πρώτη φορά, νομίζω, το 2011), με την ίδια ή διαφορετική παρέα, με το μικρό παιδί μου, μόνη, με φίλους, κάθε φορά με ένα νέο σχέδιο, ψάχνοντας μια άλλη εκδοχή, έχοντας μια νέα προσδοκία: να γνωρίσω τον συγκλονιστικό αυτό τόπο που κατοικείται, ακμάζει, πεθαίνει και ανασταίνεται από την Εποχή του Χαλκού έως τον 12ο αι. μ.Χ., τον τόπο που συνδέει την Κρήτη με τον Ομηρο, τον Ομηρο με την Ιστορία, τους προϊστορικούς χρόνους με τους ιστορικούς και όλα αυτά μεταξύ άλλων μέσα από το φρικώδες νήμα της ανθρωποθυσίας, βασικό θέμα αυτού του κειμένου.
Τον χώρο ανασκάπτει από το 1984 το Πανεπιστήμιο Κρήτης (οι αρχαιολόγοι Θέμελης, Καλπαζής, Σταμπολίδης) και τα ευρήματα είναι πολλά και σπουδαία, τόσο που το 2016 δημιουργήθηκε από τον νυν διευθυντή του Μουσείου Ακρόπολης Νίκο Σταμπολίδη το ομώνυμο μουσείο, το πρώτο μουσείο της Κρήτης με αποκλειστική αναφορά σε έναν αρχαιολογικό τόπο. Η Ελεύθερνα βρίσκεται περίπου 30 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Ρεθύμνου, στον Ψηλορείτη, και το φυσικό της περιβάλλον είναι ανταγωνιστικό του αρχαιολογικού, τα δύο μαζί δε δημιουργούν ένα από τα πιο ελκυστικά κρητικά τοπόσημα.
Ο Νίκος Σταμπολίδης, που ανέσκαψε και το «αποτεφρωτήριο» της πόλης (Ορθή Πέτρα), ήταν ο επιστήμονας που ερμήνευσε και άνοιξε τη συζήτηση για την «ομηρική Κρήτη», υπό την έννοια της αρχαιολογικής απόδειξης της ύπαρξης και της αλήθειας ενός ολόκληρου κόσμου που κρύβεται ακόμη στην αχλή του μύθου.
Γίνονταν λοιπόν ανθρωποθυσίες στον ελλαδικό χώρο; Ναι, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις, αρχαιολογικά ευρήματα που εκτίθενται στο Μουσείο Αρχαιολογικού Χώρου Ελεύθερνας, κατάλοιπα στο νεκροταφείο της πόλης, που σε καθιστούν μάρτυρα του μεγαλύτερου ταμπού της ανθρωπότητας –και του ελληνικού κόσμου– από τα τρίσβαθα της ιστορίας του. Εως και τους ύστερους γεωμετρικούς και αρχαϊκούς χρόνους μπορεί να μαρτυρηθεί μια αρχαιολογική επιβεβαίωση του συγκλονιστικού γεγονότος της ραψωδίας Ψ της «Ιλιάδας» κι ας έχει σβηστεί από την πολιτισμική μας κουλτούρα η ανθρωποθυσία ως τελετουργικό ή εκδικητικό συμβάν. Οι ομηρικοί στίχοι που αναφέρονται στη θυσία δώδεκα Τρώων, οι οποίοι φονεύονται για να συνοδεύσουν την ταφική πυρά του Πάτροκλου, μιλούν κατ’ αναλογία και για την ταφική πυρά της νεκρόπολης της Ορθής Πέτρας: ένας τριαντάχρονος πολεμιστής του τέλους του 8ου αιώνα καίγεται τελετουργικά, πάνοπλος με τα αρμόζοντα κτερίσματα, μόνο που στη διαβατήρια τελετή του θανάτου του συνοδεύεται από έναν αποκεφαλισμένο άντρα. Καψαλισμένα ίχνη του κρανίου του άντρα αυτού βρέθηκαν στα πόδια του επιφανούς πολεμιστή, μαρτυρώντας τη συγχρονία των γεγονότων και ερμηνευμένα από τον καθηγητή Σταμπολίδη αποτελούν «τελετουργική εκδίκηση», μέρος του δικαίου του πολέμου που επιβεβαιώνει και τον Ομηρο.
Αν και προκαλεί αίσθηση η απουσία της ανθρωποθυσίας της Ιφιγένειας στην «Ιλιάδα», η θυσία των δώδεκα Τρώων στην πυρά του Πάτροκλου υποδεικνύει την ύπαρξη τέτοιων πρακτικών που επιβίωσαν μυθικά και στον λαϊκό κόσμο έως τον 17ο αιώνα μ.Χ.: το Γεφύρι της Αρτας χρειαζόταν ανθρώπινο αίμα (της γυναίκας του πρωτομάστορα). Στον κόσμο της νεωτερικότητας, το 1944, ένας νέος από τα Ανώγεια εκτελείται από γερμανικό απόσπασμα και οι σύντροφοί του πιάνουν τον αρχηγό του αποσπάσματος και τον αποκεφαλίζουν πάνω στον τάφο του αγαπημένου τους προσώπου. «Αυτό εύρηκες και συ» λέει ο 70χρονος τότε κάτοικος της περιοχής Ν. Τζανιδάκης στον Ν. Σταμπολίδη όταν μαθαίνει για την ανακάλυψη. Συμφώνησε!