«Σεβαστή Δήμητρα, λαμπρόδωρη, συ η ωριμάστρια των καρπών»*
Οσο δυναμικά φιγουράρει η Νάξος στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη ως ελκυστικός παραθεριστικός προορισμός, άλλο τόσο επάξια αξίζει τη θέση της μες στους πιο ενδιαφέροντες πολιτιστικούς προορισμούς.
Με εξέχουσα παρουσία από την περίοδο του κυκλαδικού πολιτισμού, η Νάξος διατρέχει όλους τους αιώνες με αδιάλειπτη κατοίκηση και συμμετοχή στη σκηνή της ιστορίας. Ως αποτέλεσμα, η έκτασή της καλύπτεται σε εντυπωσιακή πυκνότητα από μνημεία όλων των εποχών. Από ακροπόλεις και νεκροταφεία της αρχαϊκής περιόδου, εντυπωσιακούς ναούς της κλασικής περιόδου, κτίσματα των ελληνιστικών χρόνων, πλήθος βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών, μοναστηριών και κάστρων, αλλά και μοναδικών πυργοειδών συγκροτημάτων και οχυρωμένων οικισμών της Ενετοκρατίας, όπως το περίφημο Κάστρο της Χώρας, όπως επίσης θαυμάσιους παραδοσιακούς οικισμούς της νεότερης ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Ενα νησί παλίμψηστο μακραίωνης ιστορίας και πολιτισμού που ενθουσιάζει όσους λατρεύουν τις περιηγήσεις, τα μνημεία και τις ιστορίες που αυτά αφηγούνται.
Μεταξύ όλων των παραπάνω ξεχωρίζω το ιερό της Δήμητρας κοντά στο χωριό Σαγκρί στην ενδοχώρα του νησιού.
Σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από τον πατρογονικό Πύργο Μπαζαίου, μνημείο του 17ου αιώνα, όπου κατοικώ ακόμη όποτε βρίσκομαι στη Νάξο, ο ναός της Δήμητρας αποτελεί αφορμή για έναν αναζωογονητικό πεζοπορικό περίπατο. Η άνοιξη ή το φθινόπωρο – με καιρό που ευνοεί το περπάτημα
ακολουθώντας τη διαδρομή που ορίζουν τα σηματοδοτημένα μονοπάτια που οδηγούν στον ναό– είναι οι πιο δόκιμες επιλογές για να ανακαλύψει κάποιος όχι μόνο το κτίσμα, αλλά και την ευρύτερη περιοχή στην οποία εγγράφεται. Αλλωστε ένας ναός αφιερωμένος στη θεά της γης και της γεωργίας δεν θα μπορούσε παρά να βρίσκεται σε άρρηκτη διάδραση και αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Αυτός άλλωστε είναι ο λόγος για τον οποίο πολύ σοφά η Αρχαιολογική Υπηρεσία κήρυξε την ευρύτερη περιοχή γύρω από τον ναό αδόμητη ζώνη, ώστε να διατηρηθεί το φυσικό κάλλος.
Το μονοπάτι που οδηγεί από τον Πύργο Μπαζαίου στον ναό της Δήμητρας περνάει από τις παρυφές του χωριού Σαγκρί, όπου δεσπόζει το μεταβυζαντινό μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου, αναστηλωμένο με φροντίδα. Στη συνέχεια της διαδρομής βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, ένα χαρακτηριστικό εκκλησιαστικό οικοδόμημα της βυζαντινής περιόδου (13ος αι.) που αν και είναι αφιερωμένο σε θαλασσινό άγιο, δεν ατενίζει το πέλαγος αλλά τον εύφορο κάμπο. Ακολουθεί διαδρομή μέσα από κτήματα, με καλλιέργειες, ελαιόδεντρα και αμυγδαλιές που ανάλογα με την εποχή αναδίδουν διαφορετικές ευωδιές και χρώματα. Μέσα από την παραζάλη των δέντρων και των αγρών, των χρωμάτων της γης και του ουρανού κάποια στιγμή ξεπροβάλλει σαν ανθρώπινο στίγμα στον ορίζοντα, επάνω σε χαμηλό λόφο, το μαρμάρινο ερείπιο του αρχαίου ναού. Το κτίσμα ολόκληρο, κάποτε από μάρμαρο από τα θεμέλια μέχρι τα κεραμίδια του, χρονολογείται στην ύστερη αρχαϊκή περίοδο, γύρω στο 530 π.Χ., και αποτελεί για τους μελετητές θαυμάσιο δείγμα πρώιμης νησιωτικής ιωνικής αρχιτεκτονικής. Η στέγη του από λεπτά λειασμένα μαρμάρινα κεραμίδια διαπερατά από το φως άφηνε να διαχέεται ένα θαμπό υπερκόσμιο φως στο εσωτερικό του ναού. Η κατασκευή αυτή θεωρείται η πρώτη γνωστή ελληνική μαρμάρινη οροφή. Παρόλο που η οροφή δεν σώζεται σήμερα, στοιχεία της αναπαριστώνται στο εξαιρετικά ενδιαφέρον αρχιτεκτονικά και εποπτικά επιτόπιο μουσείο που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο.
Η προσέγγιση του ναού και του μουσείου γίνεται από ένα λιθόστρωτο μονοπάτι περιστοιχισμένο από λεβάντες, δεντρολίβανα, πικροδάφνες και κυπαρίσσια, σύντροφοι στην ανάβαση μέχρι την κορυφή όπου στέκουν αναστηλωμένα και εντυπωσιακά συμπληρωμένα τα απομεινάρια του ναού. Στην επίσκεψή του ο περιηγητής θα ανακαλύψει ότι στους πρώτους αιώνες της επικράτησης του χριστιανισμού το πρωταρχικό ιερό της Δήμητρας μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική εκκλησία. Η αναστήλωση του αρχαίου ναού που έχει αποσπάσει το βραβείο Europa Nostra το 2003 για την πρότυπη ανάδειξη του μνημείου αποκατέστησε το κτίσμα στην αρχική μορφή του, υποδεικνύοντας όμως και τη μετέπειτα συνέχεια της θρησκευτικής λατρείας.
Ανεξάρτητα πάντως από θρησκείες και δόγματα, η θέα ολόγυρα από το μνημείο υποβάλλει τη λατρεία της φύσης και του τόπου που εμπεριέχει, φιλοξενεί τον άνθρωπο και τον γαληνεύει.
* «Πότνια Δημήτηρ, ὡρηφόρε,
ἀγλαόδωρε», στίχος από τον ομηρικό ύμνο προς τη θεά Δήμητρα