Πολυάνδριο Φαλήρου: Δεσμώτες ανοίκειων προταγμάτων
Σας προσκαλώ στο αρχαϊκό νεκροταφείο του δέλτα Φαλήρου, γνωστό από τα τέλη του 19ου αιώνα, τη σημαντικότερη ίσως και μεγαλύτερη νεκρόπολη της Αττικής, που ήταν ενεργή για πολλούς αιώνες. Εκεί όπου από το 2012-13 ανασκάφηκαν από τους αρχαιολόγους χιλιάδες ταφές ανθρώπων, φτωχών και περιφρονημένων κυρίως, εκατοντάδων βρεφών και νηπίων μέσα σε αγγεία, ζευγαριών που βρέθηκαν πιασμένα χέρι χέρι, μιας νεαρής γυναίκας που πέθανε κατά τη διάρκεια του τοκετού, του μοναδικού ξύλινου σκάφους που διασώθηκε ολόκληρο και αποτέλεσε σε δεύτερη χρήση το φέρετρο ενός νεαρού ατόμου. Αλλά και ταφές ζώων, αλόγων ή άλλων οικόσιτων, που μερικά είχαν θαφτεί στα πόδια του κυρίου τους. Νεκρόπολη που φιλοξενούσε τους καταφρονεμένους και απόκληρους των αρχαϊκών χρόνων, όπως μαρτυρούν οι βιαιοθάνατοι, τα ίχνη κοπιαστικής καθημερινής εργασίας και παθολογικών αλλοιώσεων στα οστά, το υψηλό ποσοστό υποσιτισμένων και παιδικής θνησιμότητας.
Μέσα σε αυτή την απέραντη έκταση της νεκρόπολης και των συναισθημάτων που γεννάει σας προσκαλώ να κοιτάξουμε μαζί πιο προσεκτικά το πολυάνδριο, τα τρία ορύγματα ομαδικής ταφής με τους νεαρούς Αθηναίους «δεσμώτες» που αποκαλύφθηκαν το 2016, αλυσοδεμένοι μεταξύ τους στους καρπούς. Ογδόντα από αυτούς στο πρώτο όρυγμα. Οι νεκροί είχαν τοποθετηθεί ο ένας δίπλα στον άλλο. Στο δεύτερο οι ταφές ήταν πιο άτακτες και βιαστικές. Στο τρίτο οι νεκροί μοιάζουν να έπεσαν εν σειρά, σαν να εκτελέστηκαν επιτόπου. Ολοι άντρες μεταξύ 20 και 34 χρόνων, μερικοί έφηβοι κάτω των 19, ένας στα 12 με 14 όπως έδειξε η ακτινογραφία του φρονιμίτη του. Κατάγματα από τραυματισμούς στο κρανίο και στα δόντια εκτιμάται από τους αρχαιολόγους ότι προήλθαν από χτυπήματα πριν από τον θάνατο. Δεκαοκτώ ενταφιασμένοι με κλοιούς, δεμένοι όλοι μαζί σε μακρύ ξύλο, σαν να τους ξεφόρτωσαν από το κάρο με το οποίο τους μετέφεραν. Το πιθανότερο είναι ότι είχαν καταδικαστεί με την έσχατη ποινή, το μαρτύριο του αποτυμπανισμού, αντίστοιχο με τη ρωμαϊκή σταύρωση.
Αυτά συνέβησαν στο τρίτο τέταρτο του 7ου αι. π.Χ., εποχή με ταραχές, εξεγέρσεις και επαναστάσεις μεταξύ οπαδών των αριστοκρατών και των τυράννων. Πρώιμες βίαιες συγκρούσεις που γέννησαν με οδύνες τη γνωστή μας δημοκρατική Αθήνα των θεσμών και των νόμων. Μια σημαντική περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, πριν από την άνοδο της πόλης-κράτους, πολύτιμη για την έρευνα σχετικά με την πολιτική κατάσταση πριν από την άνοδο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
Αυτός ο χώρος «δεν είναι απλώς ένας αρχαιολογικός χώρος. Είναι χώρος ταφής (ίσως και εκτέλεσης) που δίνει τη χροιά του ιστορικού τόπου και με αυτή την έννοια είναι υποχρεωτικό να “εγκλωβίσει” τα αρχαία εκεί ακριβώς που βρέθηκαν» δήλωνε για τους δεσμώτες στο ΑΠΕ – ΜΠΕ η Στέλλα Χρυσουλάκη, προϊσταμένη της αρμόδιας εφορείας και επικεφαλής της ανασκαφής.
Σας προσκάλεσα, αγαπητές φίλες και φίλοι, γιατί πρόκειται πραγματικά για ένα μοναδικό αρχαιολογικό χώρο. Αλλά φοβάμαι πως παρότι μόλις δέκα λεπτά απόσταση από το Σύνταγμα, δεν θα καταφέρουμε να τον επισκεφτούμε. Το νεκροταφείο υπάρχει πια μόνο στη φαντασία μας, καθώς όλα τα ευρήματα μεταφέρθηκαν σε εργαστήρια και αποθήκες. Οι «δεσμώτες» ψιθυρίζεται ότι μετά τις αλλεπάλληλες καθυστερήσεις και ολιγωρίες του υπουργείου τα τελευταία χρόνια δέχτηκαν μοιραίες αλλοιώσεις και οδηγήθηκαν στην καταστροφή. Εύχομαι να μην ισχύει· όχι μόνο για την αίσθηση πικρής απώλειας που προκαλεί, αλλά και γιατί όσο κι αν λογοδοτήσουν οι υπεύθυνοι, κάτι τέτοιο θα είναι ασυγχώρητο έγκλημα απέναντι στην πόλη μας και την πολιτιστική κληρονομιά μας.
Κρατήστε ωστόσο όλα όσα μοιραστήκαμε σε αυτήν τη φανταστική πρόσκληση και όταν επισκέπτεστε το ΚΠΙΣΝ μην κοιτάζετε μόνο τα ψηλά αρχιτεκτονικά κτίρια. Κοιτάξτε πιο χαμηλά, στο ανθρώπινο μέτρο, και φέρτε στον νου σας ότι κάτω από τα νέα κτίρια, τα φαρδιά πεζοδρόμια και το κανάλι νερού ήταν θαμμένοι οι Αθηναίοι της αρχαϊκής εποχής, ήταν η δική τους νεκρόπολη που ύστερα από αιώνες ξεθεμελιώθηκε στις μέρες μας. Και ότι απέναντι, κάτω από το άσπρο σκέπαστρο που διακρίνετε, κείτονται τα λείψανα των «δεσμωτών», που πρώτος ο Στρατής Πελεκίδης τα εντόπισε το 1915 (αλλά η ιστορία και αυτού του γενναίου αρχαιολόγου είναι επίσης πικρή).
Πολλές είναι οι πικρές ιστορίες βέβαια που έχει να μας διηγηθεί η αρχαιογνωστική έρευνα. Ακόμη κι αν δεν είναι εφικτό να επισκεφτούμε τους αρχαιολογικούς χώρους, ένα βιβλίο όπως αυτό του καθηγητή Δημήτρη Μποσνάκη με τίτλο «Κατηφείη και όνειδος – Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί», έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων, πληρώνει το κενό. Γιατί αγκαλιάζει με στοργή τους ταπεινωμένους νεκρούς και τις ανάρμοστες ταφές, βλέπει με συμπάθεια το όνειδος της ταπείνωσης με τα σημάδια της τιμωρίας στους ομαδικούς τάφους των απείθαρχων και παραμερίζει τις προκαταλήψεις απέναντι στους συκοφαντημένους δύσμορφους. Η απουσία φροντίδας και σεβασμού στο λείψανο, η βιασύνη και ανωνυμία στην ταφή, οι ασυνήθιστοι χώροι ταφής συσχετίζονται στοχαστικά με τη νοσούσα πόλη και τις κρίσεις της, με τα φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού και περιθωριοποίησης. Τα παραπεταμένα θύματα των πανδημιών, τα κοινωνικά «σκουπίδια», οι θανατωμένοι κατάδικοι δίνουν την ευκαιρία για έναν ανοιχτό διάλογο που φωτίζει τις αθέατες όψεις των κοινωνικών συστημάτων του προχριστιανικού παρελθόντος και πιθανώς τις υπόγειες γέφυρες με τις διάδοχες χριστιανικές κοινωνίες, όπως γράφει ο συγγραφέας. Αντιλαμβανόμαστε έτσι μέσα από το σπουδαίο αυτό βιβλίο τη σημασία της Νεκρόπολης του Φαλήρου και το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται. Αυτό κάνει την απώλεια ακόμη πιο οδυνηρή.
Τις τελευταίες μέρες μάλιστα διαβάζοντας το βιβλίο «Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών» της Ολγκα Τοκαρτσούκ (Βραβείο Νόμπελ, σε μετάφραση Αναστασίας Χατζηγιαννίδη, εκδ. Καστανιώτη 2022) σκεφτόμουν πόσο τυχεροί είμαστε όταν η συγκυρία ευνοεί ώστε να συμπλέκονται τα κείμενα και οι πολιτισμικές πρακτικές μας σε ένα δίκτυο που μας περιβάλλει και εμείς ταξιδεύουμε μέσα του συνδέοντας τα νήματα του παρελθόντος με το παρόν.
Το χώμα τάφος είναι. Ε, συ τα βόδια σου σταμάτησε, σήκωσε το υνί σου.
Στάχτη ανακατεύεις.
Σε τέτοιο χώμα μη σπέρνεις σπόρους σταριού, αλλά να χύνεις δάκρυα.
Ισιδώρου Αιγεάτου από την «Παλατινή ανθολογία»,
Βιβλίον Ζ΄, 280