Η τρέλα της ανισότητας
Ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης και ο Κωνσταντίνος Πασσάς στον κόσμο του Νικολάι Γκόγκολ
Εν συντομία
Στο «Ημερολόγιο ενός τρελού» βλέπουμε πώς μέσα από τις κοινωνικές ανισότητες ένας άνθρωπος συνθλίβεται και παραδίδεται στην τρέλα.
Γιατί ενδιαφέρει
Μπορεί ένα κείμενο που γράφτηκε το 1835 να συνομιλεί με το σήμερα;
Δεν είναι η πρώτη φορά που η θεατρική ομάδα GAFF καταπιάνεται με τη δραματοποίηση λογοτεχνικών έργων. Η σκηνοθέτρια και ηθοποιός Σοφία Καραγιάννη μαζί με τον ηθοποιό Ιωσήφ Ιωσηφίδη έχουν καταφέρει οι παραστάσεις τους να αποτελούν talk of the town στη θεατρική ζωή της Αθήνας. Οι αναγνώσεις που κάνουν προτείνουν ένα νέο είδος θεάτρου που, όπως μαρτυρούν τα συνεχή sold-out των παραστάσεών τους, έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη του θεατρόφιλου κοινού και όχι μόνο.
Την ίδια αποδοχή έχει και η παράσταση «Το ημερολόγιο ενός τρελού» σε σκηνοθεσία Κωνσταντίνου Πασσά, σταθερού συνεργάτη της ομάδας GAFF. Η νουβέλα του Νικολάι Γκόγκολ παίζεται στο θέατρο Επί Κολωνώ σε ένα μονόλογο που ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης παραδίδει μαθήματα υποκριτικής.
Με αφορμή το «Ημερολόγιο ενός τρελού» συναντήθηκα με τον Κωνσταντίνο Πασσά και τον Ιωσήφ Ιωσηφίδη και από κοινού επιχειρήσαμε μια κατάβαση στο σουρεαλιστικά και τραγικά επίκαιρο σύμπαν του Νικολάι Γκόγκολ.
Ενα καινούργιο ταξίδι πάνω στη σκηνή
Ο Κωνσταντίνος Πασσάς χαρακτήρισε ισχυρή δόνηση την πρώτη του σκηνοθετική επαφή με το έργο: «Οταν μου έγινε η πρόταση από τη Σοφία να σκηνοθετήσω το ημερολόγιο, το πρώτο πράγμα που ένιωσα ήταν μια μετωπική ισχυρή δόνηση. Φυσικά και γνώριζα πολύ καλά το έργο, όταν όμως καλείσαι να σταθείς σκηνοθετικά απέναντι σε ένα κείμενο τότε αυτό ξαναγεννιέται μέσα σου». Αναρωτιέμαι κατά πόσο είναι εύκολο να μπορέσει ένας δημιουργός να δει από την αρχή ένα έργο που το έχει διδαχτεί, το έχει δει να παίζεται, το γνωρίζει και κουβαλάει πάνω του όλες τις προηγούμενες αναγνώσεις του.
Η απάντηση ήρθε από τον Ιωσήφ Ιωσηφίδη, που στο πρόσωπό του ο ήρωας του Ν. Γκόγκολ βρίσκει τον ιδανικό του εκφραστή: «Κάθε έργο είναι μοναδικό και κάθε μεταφορά του πάνω στη σκηνή ένα καινούργιο ταξίδι. Αλίμονο αν υπήρχε ένας τρόπος να αντιλαμβανόμαστε ένα κείμενο ή ένα ρόλο. Τότε ποιος ο λόγος; Την περίοδο της καραντίνας δούλεψα πολύ πάνω στο ημερολόγιο. Το είχα ανάγκη, τον ένιωσα αυτό τον ρόλο. Τη δύναμη και την απελπισία που καβαλούσε. Τι κι αν γράφτηκε τόσα χρόνια πίσω; Το έργο είναι τρομακτικά επίκαιρο».
Το «Ημερολόγιο ενός τρελού» δεν αποτελεί θεατρικό κείμενο, παρά την έντονη θεατρική αφήγησή του. Οι ισορροπίες ανάμεσα στο πραγματικό και την τρέλα είναι τόσο λεπτές που αιωρούνται σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από την αστική τάξη που καταγγέλλει ο Γκόγκολ. Είναι η κοινωνική αδικία και η ανισότητα που οδηγούν τον Αξέντι Ιβάνοβιτς Προπίτσιν στην παραφροσύνη; Σύμφωνα με τον πρωταγωνιστή, ο Αξέντι είναι ένας άνθρωπος που ζει έξω από τις κοινωνικές νόρμες: «Εδώ ο ήρωάς μας βιώνει τον απόλυτο κοινωνικό αποκλεισμό. Είναι υπηρέτης, οι ταπεινώσεις που ζει καθημερινά και ο ανέλπιδος έρωτάς του για την κόρη του διευθυντή του τον εξαντλούν. Μια σύνθετη διαδρομή που τροφοδοτεί το προϋπάρχον ψυχικό του τραύμα και τον οδηγεί στην απόλυτη παράνοια».
Ενα έργο «χθεσινό», μα τόσο σημερινό
Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη, μέσα από το έργο ο Γκόγκολ υπογραμμίζει με τον πιο εύσχημο τρόπο την έλλειψη κοινωνικών δομών ή ακόμη χειρότερα πώς κατηγοριοποιούνται οι άνθρωποι σε πολίτες δύο ταχυτήτων: «Από την αρχή με τον Ιωσήφ μας ενδιέφερε να μη βγει στη σκηνή μια καρικατούρα του τρελού. Τον χαρακτήρα του τρελού δεν τον παίζεις, τον βιώνεις. Θέλαμε να παρουσιάσουμε με γενναιότητα τις στιγμές, τις ρωγμές που μπορεί να νιώθει ένας άνθρωπος που νοσεί. Ενας άνθρωπος που έχει εξοντωθεί και που κανείς δεν φαίνεται να είναι διατεθειμένος να τον βοηθήσει. Κανείς δεν νοιάζεται πραγματικά. Ετσι χάνεται μες στο μυαλό του».
Και τις δύο φορές που είδα το έργο έφυγα από το θέατρο με ένα μάγκωμα. Πέρα από μια πολύ δυνατή παράσταση και το επαγγελματικό μου ενδιαφέρον ως κριτικού θεάτρου, αισθάνθηκα τη θλίψη αυτού του ανθρώπου που πραγματικά δικαιώνεται από τη σκηνοθεσία του Κωνσταντίνου Πασσά και την ερμηνεία του Ιωσήφ Ιωσηφίδη. Ομως δεν ήταν μόνο αυτό. Στο πρόσωπο του «τρελού» είδα στιγμές από τη δική μας ζωή κι ας μιλάμε για ένα κείμενο που γράφτηκε σχεδόν δύο αιώνες πίσω. Είναι ο Αξέντι Ιβάνοβιτς Προπίτσιν ένας από εμάς; Ο Ιωσήφ είναι ξεκάθαρος σε αυτό. «Φυσικά και είναι! Θα μπορούσε να είναι ο οποιοσδήποτε από μας. Μα γι’ αυτό και το έργο είναι τόσο σημερινό. Αν κοιτάξεις γύρω σου, τι βλέπεις; Αδικία, να βολεύονται οι έχοντες, γλείψιμο και μόνο λίγοι να αγωνίζονται για το δίκιο. Ο Αξέντι δεν είχε βοήθεια από πουθενά. Αν είχε μια ελπίδα να διασωθεί από τη νόσο του, η ίδια η κοινωνία των εκλεκτών τον καταδίκασε».
Κι όμως μες στον συχνά παραληρηματικό λόγο του Αξέντι Ιβάνοβιτς υπάρχουν στιγμές αιχμηρού, δομημένου λόγου. Δεν έχει συνθηκολογήσει, ακόμη επιμένει. «Είναι σημαντικό πως συνεχίζει να κάνει όνειρα κι ας ξέρει πως το παλτό του είναι φθαρμένο και πως δεν έχει καμία ελπίδα να τον προσέξει η κόρη του διευθυντή του. Γι’ αυτό διερωτάται τι είναι το αξίωμα. Γι’ αυτό και στο μυαλό του γίνεται ένας βασιλιάς. Ενας σημαντικός. Κάποιος που θα μπορούσε να τραβήξει την προσοχή μιας γυναίκας. Ξέρει, μες στην παράνοιά του έχει αναλαμπές. Ξέρει την αλήθεια αλλά την έχει αρνηθεί».
Στο πρόσωπο του «τρελού» βλέπεις στιγμές από τη δική μας ζωή κι ας πρόκειται για κείμενο περίπου δύο αιώνων