Eνας αιώνας Κώστας Αξελός
Τ «ο ρήμα είναι επίσης δράση, ο λόγος είναι επίσης πράξη, το ρήμα είναι η λέξη της δράσης. Και κάθε δράση είναι πάθος». Ιδού πόσο συνεκτικά συνόψισε την κοσμοθεώρησή του, στο θραυσματικό, συναρμολογημένο, εντατικά ποιητικό, εκστατικά φιλοσοφικό magnum opus του «Το παιχνίδι του κόσμου» (μτφρ. Κατερίνα Δασκαλάκη, εκδ. Εστία). Στη σελίδα 70 αυτό· και διακόσιες εβδομήντα έξι, πυκνές, πολύ πυκνές και ανθρώπινες, πολύ ανθρώπινες σελίδες μετά, μιλώντας για τον εαυτό του, προβαίνοντας σε μια εμπρηστική αυτοβιολογία, συνάμα εκφράζοντας πολλούς από εκείνους που φρόντισαν για τη διάπλαση των παίδων που ήμασταν, θα αποφανθεί σοφά και αγέρωχα: «Στα ιλιγγιώδη άτομα υπάρχει επιπλέον κόσμος».
Ο Κώστας Αξελός είδε το πρώτο φως πριν από εκατό χρόνια, «στα θολερά λιοπύρια του Καρκίνου», στις 26 Ιουνίου του 1924. Διένυσε τον ταραχώδη 20ό αιώνα, τον ακτινογράφησε, χαρτογράφησε το χάος του, τον ανέκρινε, τον επισκόπησε, τον «μίλησε».
Διέθετε «ο Αξελός» ένα θάρρος απαράμιλλο, εκείνο το ιδιαίτερο και ιδιότυπο θάρρος των απανωτών διερωτήσεων, της απώθησης των απαντήσεων, της εκούσιας απομάκρυνσης από τα θωρηκτά των βεβαιοτήτων· έζησε και εργάστηκε, ο Αξελός, μες στον λαβύρινθο των ερωτημάτων, πολλά από τα οποία ο ίδιος επινόησε. Κι ακόμη, κάτι εξόχως σημαντικό, πόνταρε με γενναιόψυχη διαύγεια σε ό,τι ονομάτισε «ποιητικότητα»: μια λέξη που την έφτιαξε ο ίδιος (poéticité στα γαλλικά) και που δεν έχει να κάνει με την αισθητική ή με το ωραίο ή ακόμη και με τη λογοτεχνία και την έγγραφη ποίηση, αλλά πρόκειται για κάτι που μας κατακλύζει, που μας δωρίζεται (εφόσον είμαστε έτοιμοι από καιρό), μας ανοίγεται όταν της ανοιγόμαστε, αποτελεί την άμυνα
του πνεύματος και το πνεύμα της άμυνάς μας όταν, όπως γράφει, «οι δίνες της υποκειμενικότητας και οι αθλιότητες της συλλογικότητας εφορμούν εναντίον μας».
Για τον Αξελό –και εδώ, απροσδόκητα αλλά τόσο ευπρόσδεκτα, συμπλέει με τον Ουίλιαμ Σ. Μπάροουζ– είμαστε οι εκτοπισμένοι κάτοικοι ενός περαστικού αστρικού σώματος, τα ομιλούντα αποσπάσματα του Ολου, και οφείλουμε να ατενίζουμε με «φιλικότητα» και «ενεργητική δεκτικότητα» όχι μόνο το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης και του κόσμου μας, αλλά κυρίως αυτό που έρχεται προς εμάς, το επερχόμενο, στην καρδιά του οποίου «κείται αυτό που μένει μετέωρο στην αλλαγή, σε κρυφή ανταπόκριση με την αλλαγή του αναλλοίωτου».
Στον εξαιρετικό τόμο «Κώστας Αξελός: Η νοσταλγία του μέλλοντος» (εκδ. Εστία), η επί τριάντα χρόνια σύντροφος του στοχαστή στην περιπλάνησή του, η Κατερίνα Δασκαλάκη (Αθήνα, 1944), μας προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τον πολύπλαγκτο βίο του Αξελού, συνοδευόμενες από μια εμβριθέσταση έκθεση του πολύπτυχου έργου του.
Μαθαίνουμε πάμπολλα για τη μυθιστορηματική ζωή του, για την εκτύλιξη του στοχασμού του με ορόσημο και διαρκή αναφορά πάντα τον Ηράκλειτο, για τις συνήθειές του (έγραφε επιμελέστατα σε σημειωματάρια, κάπνιζε περιπαθώς, συνομιλούσε τόσο με τιτάνες όπως ο Πικάσο και ο Χάιντεγκερ και ο Λακάν όσο και με απλούς, καθημερινούς ανθρώπους). Μαθαίνουμε τις μουσικές του προτιμήσεις (Τέλεμαν, Μποκερίνι, Μπαχ, Αλμπινόνι, Μότσαρτ, Σούμπερτ, Σούμαν), μαθαίνουμε ότι αφιέρωσε το κείμενό του «Φιλοσοφία και μουσική» (1956) στους Μάνο Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη και Ιάννη Ξενάκη, καθώς και ότι με τον τελευταίο διατήρησε αείζωη φιλία, βαθιά, γόνιμη και στοχαστική.
Μαθαίνουμε για τη συμβολή του στην έκδοση του περιοδικού «Arguments» (1956-1962), το οποίο διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση ενός αιρετικού, αντιδογματικού διαλόγου σχετικά με το έργο του Καρλ Μαρξ, καθώς και την εργασία του στις Éditions de Minuit, έναν εκδοτικό οίκο στον οποίο οφείλουμε, μεταξύ πολλών άλλων, την κυκλοφορία του σημαντικότατου έργου «Ιστορία και ταξική συνείδηση» του Γκέοργκ Λούκατς (σε μετάφραση του Αξελού και της Ζακελίν Μπουά), του επιδραστικού πονήματος «Η ψευδής συνείδηση» του Ζοζέφ Γκαμπέλ και του ακόμη επίκαιρου βιβλίου «Ο μονοδιάστατος άνθρωπος» του Χέρμπερτ Μαρκούζε.
Ο Αξελός δεν παρέλειψε ποτέ να επικαλείται τους μεγάλους αποσπασματικούς στοχαστές, αυτούς που τόσο ποιητικά αποκαλούσε «μετέωρα μεταξύ ουρανού και γης», ήτοι τον Ηράκλειτο, τον Πασκάλ, τον Νοβάλις και τον Νίτσε, φροντίζοντας να τονίζει εμφατικά ότι δεν υφίσταται χάσμα αγεφύρωτο ανάμεσα σε αυτούς και τους «μεγάλους συστηματικούς» (Πλάτων, Αριστοτέλης, Ακινάτης, Καρτέσιος, Καντ, Χέγκελ, Μαρξ). Και βέβαια, δεν άφησε έξω από τη φαρέτρα του τον προπομπό κάθε πρωτοπορίας, τον εκρηκτικό διάττοντα Αρθούρο Ρεμπώ.
Μια προσωπική νότα: είχα την ευλογία, το έτος 2002, να αλληλογραφήσω με τον μεγάλο διανοητή, ανταλλάσσοντας μικρά ανεκτίμητα δώρα και κάποιες πυκνές απόψεις, ιδίως σχετικά με τους καταστασιακούς (situationnistes). Η φιλικότητα, η γενναιοψυχία και η ανοικτότητά του δεν θα λησμονηθούν ποτέ.
Ηταν ένας από τους περίφημους τέσσερις Ελληνες που πλούτισαν το αιρετικό ρεύμα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας του 20ού αιώνα. Μνημονεύουμε πάντοτε το έργο και τα ονόματά τους: Κώστας Παπαϊωάννου, Κορνήλιος Καστοριάδης, Νίκος Πουλαντζάς, Κώστας Αξελός