Απαραίτητος αναχρονισμός
Αν το έργο των λογοτεχνών μας ήταν όντως συστατικό της παιδείας μας, η σχέση μας με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό θα ήταν ριζικά διαφορετική. Πάρτε τον Παπαδιαμάντη για παράδειγμα, τον πιο Ελληνα από τους Ελληνες πεζογράφους μας, τον «όπου κι αν βρίσκεστε αδελφοί μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη». Τον Παπαδιαμάντη που τα έτσουζε, που έψελνε στον Αγιο Ελισαίο και που κάθε χρόνο τέτοιες μέρες ήταν αναγκασμένος, για να βγάλει τα προς το ζην, να τροφοδοτεί τους αναγνώστες του με χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Σήμερα τον διαβάζουμε σαν τον θεματοφύλακα μιας Ελλάδας που δεν υπάρχει πια, μιας αλλοιωμένης γνησιότητας που προκαλεί νοσταλγία και η οποία, για να είμαι ειλικρινής, ουδόλως με γοητεύει. Οπως δεν με γοητεύει ο Μιστράλ ή ο Τζιοβάνι Βέργκα, μια ολόκληρη λογοτεχνία προσηλωμένη στον τόπο και τον χρόνο που τη γέννησε.
Επειδή η γενιά μου ανακάλυψε τον Παπαδιαμάντη μέσα από το πρίσμα του αμυντικού ελληνοκεντρισμού που εμφανίσθηκε για να υπερασπιστεί την ιδιαιτερότητά μας και να αντισταθεί στον εξευρωπαϊσμό, τον Παπαδιαμάντη τον διαβάσαμε κουτσουρεμένο. Σαν να μη βλέπαμε, επειδή δεν θέλαμε να δούμε, ότι ο Παπαδιαμάντης έμαθε την τέχνη του συνομιλώντας με το μεγάλο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα. Εχει ο ίδιος μεταφράσει το «Εγκλημα και τιμωρία» του Δοστογέφσκυ (sic). Και ήταν η ανάγνωση και η γνώση του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος που του επέτρεψε να βρει τη δύναμη των χαρακτήρων του και να καταγράψει τη ζωή στο μικρό νησάκι του Αιγαίου που σκηνοθέτησε με αυτά τα υπέροχα λόγια ελληνικά. Προσπάθησε να γράψει μεγάλα μυθιστορήματα, όπως η «Γυφτοπούλα» ή «Οι έμποροι των εθνών», δεν είναι όμως έργα που αντιστέκονται στο πέρασμα του χρόνου. Κι έγραψε ένα αριστούργημα, μια νουβέλα, τη «Φόνισσα», όπου εκεί φαίνονται και οι βαθιές επιρροές του από το έργο του Ντοστογιέφσκι, στην προσπάθειά του να βρει μια θέση για το κακό στον κόσμο του. Και αυτός, ο θρήσκος, φτάνει να αναζητήσει την εξιλέωση των αμαρτημάτων της Φραγκογιαννούς, κάπου ανάμεσα στην ανθρώπινη και τη θεία δικαιοσύνη. Η παιδεία του Παπαδιαμάντη ήταν πάνω απ’ όλα μυθιστορηματική. Και ήταν ο τρόπος του για να συνομιλεί με τον σύγχρονο κόσμο. Τι μεσολάβησε από τις αρχές του 20ού αιώνα έως σήμερα με αποτέλεσμα η συνομιλία με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό να μας φοβίζει τόσο; Ελάτε τώρα: η κρίση και η Μέρκελ δεν είναι η σωστή απάντηση. Η λόγια Ελλάδα, όπως ο Παπαδιαμάντης, δεν συνομιλούσε απλώς. Προσπάθησε εντίμως να παίξει σε συνθήκες ευρωπαϊκού ανταγωνισμού με το έργο του.
Σήμερα η λογοτεχνική παιδεία αντιμετωπίζεται ως αναχρονισμός. Δυστυχώς, όχι μόνον παρ’ ημίν. Χορταίνουμε με οικονομία, με πολιτική, με κοινωνιολογία και κάποια Ιστορία και στο τέλος δεν καταλαβαίνουμε ότι, ενώ νομίζαμε ότι καταλάβαμε, ο κόσμος μας εξακολουθεί να μας φαίνεται ακατανόητος. Εχουμε ξεχάσει πως η «Αισθηματική αγωγή» του Φλωμπέρ μας βοηθάει να κατανοήσουμε την εξέγερση του 1848 στη Γαλλία πολύ καλύτερα από όσο δέκα βιβλία Ιστορίας. Και επειδή αντιμετωπίζουμε τη λογοτεχνία ως αξεσουάρ για το τέλος της ημέρας ή τις διακοπές, έχουμε ξεχάσει πως το μεγάλο μυθιστόρημα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για την ερμηνεία του σύγχρονου κόσμου. Δεν μπορούμε να συλλάβουμε τον κόσμο μας χωρίς τον Ντοστογιέφσκι, όπως δεν μπορούμε να τον συλλάβουμε χωρίς τον Αϊνστάιν.
Ολοι σας μιλούν για τα βιβλία που διάβασαν το 2013. Προσπάθησα να σας μιλήσω που διαβάζω συνεχώς, που τα κουβαλάω συνεχώς στο μυαλό μου και προσδοκώ να έχω τον χρόνο να τα ξαναδιαβάσω. Και να σας πω ότι ένα από τα σημαντικότερα εκδοτικά γεγονότα των τελευταίων ετών είναι η νέα μετάφραση του έργου του Ντοστογιέφσκι από την Ελένη Μπακοπούλου στις εκδόσεις Ινδικτος. Πόσοι το πήραν είδηση; Οσοι πιστεύουν ακόμη ότι η λογοτεχνία είναι απαραίτητος αναχρονισμός και όχι πολυτέλεια.
Και καλά Χριστούγεννα.