Ενα πρότυπο αρχείο γνώσης
Μέσω του SearchCulture, που έχει αναπτύξει το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, ο πλούτος φανερώνεται σε όλους Οι χρήστες μπορούν να περιηγηθούν συνολικά σε περίπου 100.000 πολιτιστικά αγαθά 38 φορέων, που συνεχώς εμπλουτίζονται. «Με κανόνες και σαφή δικαιώματα»
Μέσα από τη διαδικτυακή μηχανή αναζήτησης Search Culture, το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης παρέχει πρόσβαση σε χιλιάδες ψηφιοποιημένα τεκμήρια πολιτισμού, που ο αριθμός τους αυξάνεται συνεχώς. Μέσω μιας διαδικασίας που ξεκίνησε πριν από 20 χρόνια, το ΕΚΤ έχει φθάσει στην αιχμή της τεχνολογίας με σκοπό τη διάχυση της γνώσης.
«Είναι συγκινητικό να αγγίζεις αντικείμενα που διατηρούνται μέσα στους αιώνες. Να σκέφτεσαι ότι πριν από εσένα υπήρξαν άνθρωποι που αφιέρωσαν τη ζωή τους για να τα διατηρήσουν και να τα σώσουν. Είναι αντικείμενα με ιδιαίτερη ενέργεια», λέει στην «Κ» ο Γιάννης Βουλγαράκης της μονάδας ψηφιακής διαχείρισης του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ).
Πριν από μερικές ημέρες επέστρεψε από την τελευταία αποστολή του ΕΚΤ στην Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου της Πάτμου για να συνεχίσει την ψηφιοποίηση των χειρογράφων του μοναστηριού. Πέρασε δέκα ημέρες στη βιβλιοθήκη της μονής φωτογραφίζοντας περγαμηνές, ειλητάρια, ευαγγέλια και σπάνια χειρόγραφα με περίτεχνους διάκοσμους. Στα εργαστήρια του ΕΚΤ, στο υπόγειο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, μας δείχνει στην οθόνη του υπολογιστή του την ψηφιοποιημένη εικόνα ενός από τα σπουδαιότερα εικονογραφημένα λειτουργικά ειλητάρια των αρχών του 13ου αιώνα.
«Για να το φωτογραφίσουμε, στήσαμε ένα μικρό στούντιο στον χώρο της μονής. Με μεγάλη προσοχή τοποθετήσαμε το ειλητάριο σε ένα ειδικό μαύρο βελούδινο ύφασμα, για να γίνουν ορατές οι λεπτομέρειες της περγαμηνής. Συναντήσαμε δυσκολία με την αποτύπωση, λόγω της αντανάκλασης των χρωμάτων, αλλά την ξεπεράσαμε», σημειώνει. Πράγματι, τα χρώματα του ειληταρίου παραμένουν ζωηρά και λαμπερά. Η παράσταση απεικονίζει με μεγάλη λεπτομέρεια την Αγία Τράπεζα με τον Αγιο Βασίλειο στο κέντρο να κρατά στα χέρια του παρόμοιο ειλητάριο και να τελεί τη Θεία Λειτουργία σε ένα ναό με δύο νεαρούς διακόνους, δεξιά και αριστερά της εισόδου του ναού. Η χρήση των διακοσμητικών μοτίβων φανερώνει τη συνέχιση μιας τάσης που αναπτύχθηκε τον 12ο αιώνα και υποδηλώνει ως τόπο προέλευσης την Κωνσταντινούπολη.
Οι παραπάνω χρηστικές πληροφορίες προέρχονται από το βιβλίο «Οι θησαυροί της Μονής Πάτμου» (εκδ. Αθηνών, 1988) και, για να μελετήσει ένας ερευνητής το σπάνιο ειλητάριο, θα πρέπει να μεταβεί στο νησί, να πάρει ειδική άδεια και να υποβάλει το χειρόγραφο σε μια μικρή «ταλαιπωρία». Το ευρύτερο κοινό θα μπορέσει να μάθει γι’ αυτό και να το δει από κοντά είτε στις σελίδες κάποιου βιβλίου ή στο πλαίσιο κάποιας έκθεσης. Ωστόσο, χάρη στην τεχνολογία και στους μηχανισμούς που έχει αναπτύξει το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και στην εξωστρέφεια της Μονής Πάτμου, αυτές οι αποστάσεις και οι δυσκολίες εκμηδενίζονται και το ψηφιοποιημένο ειλητάριο θα καταλήξει σύντομα στην οθόνη του υπολογιστή μας μέσω της διαδικτυακής μηχανής αναζήτησης SearchCulture, που έχει αναπτύξει το κέντρο και έχει τεθεί σε λειτουργία.
«Η τεχνολογία εκδημοκρατίζει την πρόσβαση στο πολιτιστικό απόθεμα. Η χρήση της απαιτεί συνεργασία, συλλογικότητα, τήρηση κανόνων, συνέπεια και καλή χρήση των πόρων που έχουμε στη διάθεσή μας», λέει στην «Κ» η διευθύντρια του ΕΚΤ δρ Εύη Σαχίνη. Μιλάει με υπερηφάνεια για την πολιτιστική μηχανή αναζήτησης που δημιούργησε το κέντρο τεκμηρίωσης, η οποία στηρίζεται σε τεχνολογία αιχμής που παράγει το ίδιο το ΕΚΤ και στη συνεργασία με τους πολιτιστικούς φορείς οι οποίοι ψηφιοποίησαν τα αρχεία και τα έργα τους με βάση τις προδιαγραφές και την τυποποίηση που έθεσε το κέντρο.
Σε ένα φιλικό περιβάλλον για τον χρήστη, βλέπουμε έγγραφα του Ευγένιου Βούλγαρη από τη συλλογή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, εντυπωσιακά κοσμήματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων, παλιές αφίσες του ΔΗΠΕΘΕ Κομοτηνής, αλλά και γλυπτά από το Ιδρυμα Γεώργιου Ζογγολόπουλου. Οι χρήστες μπορούν να περιηγηθούν συνολικά σε περίπου 100.000 πολιτιστικά αγαθά 38 φορέων, που συνεχώς εμπλουτίζονται. Ο εντυπωσιακός πλούτος του SearchCulture είναι ακόμη ενδεικτικός της ωρίμανσης των πολιτιστικών φορέων, οι οποίοι αντιλαμβάνονται τη σπουδαιότητα του εγχειρήματος και τα οφέλη που απορρέουν για τους ίδιους. «Οι φορείς είναι πάντα η πηγή των πολιτιστικών αγαθών. Εμείς μεσολαβούμε για να κάνουμε φανερό αυτόν τον πλούτο σε όλους», τονίζει η διευθύντρια του ΕΚΤ.
Ενας από τους φορείς που συνεργάζεται εδώ και 15 χρόνια με το ΕΚΤ είναι η Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ). Πρόσφατα, μάλιστα, παρουσιάστηκε το ψηφιακό αποθετήριο με το αναστηλωτικό έργο του φορέα αρχικά για το Ερέχθειο, το οποίο περιέχει 4.000 τεκμήρια από βίντεο και φωτογραφίες μέχρι κατόψεις, μελέτες και πρακτικά συνεδρίων από τα έργα αναστήλωσης, τα οποία εντοπίζονται εύκολα μέσα από το SearchCulture. «Η τεκμηρίωση της ΥΣΜΑ ήταν υποδειγματική και πολύ καλά οργανωμένη. Αυτό που κάναμε ήταν να βγάλουμε τον πλούτο που προοριζόταν για λίγους σε όλο τον κόσμο», τονίζει η κ. Σαχίνη.
Η προσπάθεια του ΕΚΤ στην κατεύθυνση ψηφιοποίησης του πολιτισμού ξεκίνησε πριν από περίπου 20 χρόνια. Σε αυτό το διάστημα αποκτήθηκε τεχνογνωσία, αναπτύχθηκε η απαιτούμενη τεχνολογία και οι φορείς «πείστηκαν» ότι έπρεπε να ανοίξουν τα συρτάρια τους και να βγάλουν έναν πολιτιστικό πλούτο για χρήση και επανάχρηση. «Με κανόνες όμως και σαφή δικαιώματα», σημειώνει με νόημα η κ. Σαχίνη. Οι φωτογραφίες, τα βίντεο, τα αρχιτεκτονικά σχέδια, οι τρισδιάστατες απει- κονίσεις, τα έγγραφα και τα πρακτικά των συνεδρίων, όλα όσα συνοδεύουν τα πολιτιστικά αγαθά που παρουσιάζονται στη μηχανή αναζήτησης υπόκεινται σε δικαιώματα που μπορεί να αφορούν είτε μόνο την πηγή, όπως στις φωτογραφίες του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων - Υγροτόπων, ή την πιο αυστηρή μορφή τους, όπως συνήθως συμβαίνει με τα τεκμήρια που διαθέτουν οι αρχαιολογικοί φορείς.
Μια σημαντική καινοτομία του SearchCulture είναι η δυνατότητα του εννοιολογικού εμπλουτισμού της πληροφορίας που οδηγεί στην καλύτερη διασύνδεση των δεδομένων. Με απλά λόγια, η αντιστοίχιση ενός αρχαίου αντικειμένου θα μπορεί να γίνει όχι μόνο με τη χρονολόγησή του αλλά και με την αρχαία χρήση του. «Για παράδειγμα, ένα αγγείο μπορεί να αναφέρεται στη μάχη του Μαραθώνα. Ο χρήστης θα μπορεί να εντοπίζει διάφορα άλλα αντικείμενα με αυτό το κριτήριο αναφοράς, που όμως δεν προκύπτει από τη χρονολόγησή του ή την τυπολογία του. Αυτό αφορά ένα δεύτερο επίπεδο πληροφορίας», τονίζει η κ. Σαχίνη και επισημαίνει ότι με αυτόν τον τρόπο τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν ένα πρωτογενές υλικό, μια πηγή ψηφιακών δεδομένων προς διάφορες εφαρμογές. «Εκπαιδευτικές, ερευνητικές ή ακόμη και τουριστικές. Φαντασία χρειάζεται», σημειώνει.
Στην ξενάγησή μας στα έγκατα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, εκεί όπου βρίσκονται τα εργαστήρια του ΕΚΤ, βλέπουμε τους χώρους όπου ψηφιοποιούνται επιλεκτικά ορισμένα σπάνια ιστορικά έγγραφα με υψηλές απαιτήσεις, αλλά και τους χώρους όπου φυλάσσονται τα αρχεία των φορέων, δηλαδή η πολιτιστική μας κληρονομιά σε ψηφιακή μορφή. Το ΕΚΤ, όπως μας εξηγούν, δεν προτίθεται να αντικαταστήσει την ιδιωτική πρωτοβουλία και μάλιστα η αγορά έχει αποκτήσει σημαντική τεχνογνωσία από τα έργα ψηφιοποίησης που υλοποιήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια. Οπως και το ιστορικό ειλητάριο της Μονής Πάτμου, όταν ένα κειμήλιο φωτογραφηθεί και ψηφιοποιηθεί ακολουθεί συγκεκριμένη πορεία που θα μπορούσε να περιγραφεί απλοποιημένη και σχηματικά ως εξής: καταλογογράφηση, τεκμηρίωση, έλεγχος ποιότητας, σημασιολογικός εμπλουτισμός, «ανέβασμα» στο ψηφιακό αποθετήριο του φορέα και σύνδεση με το δίγλωσσο (ελληνικά - αγγλικά) SearchCulture, το οποίο με τη σειρά του παρέχει υλικό στην ευρωπαϊκή μηχανή αναζήτησης Europeana. Η παραπάνω δομή μπορεί να φαντάζει απλή αλλά στηρίζεται σε ένα πολύπλοκο και πολυσύνθετο τεχνολογικό αρχιτεκτόνημα, το οποίο το ΕΚΤ είναι υποχρεωμένο να αναβαθμίζει κάθε φορά που εξελίσσονται τα διεθνή πρότυπα, όπως μας εξηγεί η διευθύντρια του κέντρου.
Η Εύη Σαχίνη πέρασε το κατώφλι του ΕΚΤ το 1997 και από τις θέσεις ευθύνης που ανέλαβε παρακολούθησε από κοντά όλη την πορεία του φορέα και πώς από διαχειριστής τεχνολογίας έγινε ο ίδιος παραγωγός χωρίς να χάσει την ταυτότητά του και τη σύνδεσή του με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Μιλάει με τα καλύτερα λόγια για τον επαγγελματισμό και το υψηλό επιστημονικό επίπεδο των συνεργατών της και δηλώνει αισιόδοξη για το μέλλον του φορέα. Ο πολιτισμός, όπως λέει, έχει ειδικό βάρος στο κέντρο. «Το ΕΚΤ είναι ο εθνικός φορέας οργάνωσης και διάχυσης της ψηφιακής πληροφορίας που παράγει η επιστημονική έρευνα. Εμείς βλέπουμε τον πολιτισμό ως επιστήμη», καταλήγει.
Οταν ένα κειμήλιο ψηφιοποιηθεί, ακολουθεί την εξής πορεία: καταλογογράφηση, τεκμηρίωση, έλεγχος ποιότητας, σημασιολογικός εμπλουτισμός, «ανέβασμα» στο ψηφιακό αποθετήριο του φορέα και σύνδεση με το SearchCulture.