Αναζητώντας στην Αλβανία την κοινή κληρονομιά
Διμερής διεπιστημονική αρχαιολογική έρευνα στη νησίδα Μάλιγκραντ
«Μέσα από τις ανασκαφές μπορεί να ξεκινήσει μια νέα πορεία αλληλογνωριμίας και επαφής μεταξύ των δύο χωρών», λέει στην «Κ» ο αρχαιολόγος Ακης Τσώνος.
Ανασκάπτουν σε μια περιοχή με ιδιαιτερότητες γεωπολιτικές, ιστορικές, περιβαλλοντικές. Στο τριεθνές της Μεγάλης Πρέσπας, στη νησίδα Μάλιγκραντ, επιστήμονες της Ελλάδας και της Αλβανίας ένωσαν τις δυνάμεις τους. Ολα μαρτυρούν τη χρήση του χώρου από τα Προϊστορικά χρόνια έως την Υστερη Βυζαντινή περίοδο. Σε ένα στρατηγικό σημείο που βρίσκεται στο αλβανικό τμήμα της Μεγάλης Πρέσπας, χώρος προστατευμένος από το οικολογικό δίκτυο NATURA, με πλούσια πανίδα και χλωρίδα, οι αρχαιολόγοι Σταύρος Οικονομίδης, Ακης Τσώνος, Αρης Παπαγιάννης, με τη συνεργασία του Πετρίκα Λέρα, καθηγητή Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κορυτσάς και μέλος του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας Τιράνων, αποκαλύπτουν, αποτυπώνουν, τεκμηριώνουν στοιχεία από το μακρινό παρελθόν.
Είναι η πρώτη συστηματική αρχαιολογική αποστολή στην περιοχή που αποδίδει σημαντικά αποτελέσματα συνθέτοντας την αρχαιολογική εικόνα και την ιστορία της ζώνης υδροβιότοπων και οικισμών που αναπτύσσονται από την Προϊστορική περίοδο μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια.
Στην Αλβανία, την τελευταία δεκαετία παρουσιάζεται μεγάλη αύξηση των ξένων αποστολών. Οι Αμερικανοί επικεντρώνονται κυρίως σε επιφανειακές έρευνες και ανθρωπολογικές ειδικά στη Βόρεια Αλβανία, οι Ιταλοί σκάβουν κυρίως στο Δυρράχιο, οι Γάλλοι στην Απολλωνία, κ.ο.κ. Η ανασκαφική αποστολή στο Μάλιγκραντ της Μεγάλης Πρέσπας αποτελεί προϊόν διμερούς συνεργασίας ανάμεσα στο Κρατικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας των Τιράνων και στο Ινστιτούτο Διαβαλκανικής Πολιτισμικής Συνεργασίας (ΙΔΙΠΟΣ). Οι διευθυντές της εληνοαλβανικής αρχαιολογικής αποστολής είναι ο Πετρίκα Λέρα και ο δρ Σταύρος Οικονομίδης, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Arcadia University, College for Global Studies, USA και πρόεδρος του ΙΔΙΠΟΣ, ενώ βασικοί επιστημονικοί συνεργάτες της αποστολής είναι οι αρχαιολόγοι Ακης Τσώνος, δρ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, και ο Αρης Παπαγιάννης, ΜΑ του Πανεπιστημίου Κρήτης, γραμματέας και ταμίας αντίστοιχα του ινστιτούτου.
Οσες ελληνικές αποστολές προσπάθησαν να ξεκινήσουν κοινή δράση με Αλβανούς επιστήμονες δεν μακροημέρευσαν. «Η δική μας κατάφερε να μείνει από το 2009, οπότε ξεκίνησε. Η περιοχή βρίσκεται σε κομβική θέση. Από εκεί θα περάσει και ο αγωγός ΤΑΡ», λέει ο Ακης Τσώνος. Στη Ρωμαϊκή περίοδο από εκεί περνούσε η Εγνατία· εκεί υπάρχουν ερημητήρια, βυζαντινά μοναστήρια και εκκλησίες που συνεχίζουν και στο αλβανικό έδαφος. «Επιλέξαμε την περιοχή διότι δεν ήταν καλά ερευνημένη και ήταν ένα πείραμα: αν μπορούν τα Βαλκάνια να συνεργαστούν σε ένα χώρο με πολλά πολιτικά προβλήματα».
Το Ινστιτούτο Διαβαλκανικής Πολιτισμικής Συνεργασίας είναι φορέας μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. «Δεν εκπροσωπούμε το ελληνικό κράτος, δεν είμαστε ιδιωτική επιχείρηση, αλλά πολιτιστικό σωματείο που εδρεύει στην Αθήνα και ξεκίνησε από μια ομάδα επιστημόνων, νέων σε ηλικία, που ειδικεύονται στην Προϊστορία και την Ιστορία των Βαλκανίων», λέει ο κ. Τσώνος. Ο ίδιος είναι και αλβανολόγος (διδακτορικό για την Εποχή του Χαλκού στην Αλβανία) και οι υπόλοιποι συνάδελφοί του έχουν ειδικευθεί στην Αδριατική, την Ηπειρο. Τα χρόνια σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων δημιούργησαν μια φιλία μεταξύ τους κι έτσι ίδρυσαν ένα σύλλογο για να διαπιστώσουν αρχικά αν μπορούν να έχουν επαφές με την Αλβανία. «Ξεκινήσαμε συμμετέχοντας σε συνέδρια από κοινού με τον κ. Λέρα και εν συνεχεία, το 2009, το αλβανικό κράτος μάς έδωσε την ευκαιρία να διεκδικήσουμε μαζί μια αποστολή». Μακρά διάρκεια χρήσης
Η νησίδα του Μάλιγκραντ ήταν γνωστή στη βιβλιογραφία επειδή σε μια βραχοσκεπή της είχε βυζαντινή εκκλησία που χρονολογείται στον 14ο αιώνα, η οποία έχει αναστηλωθεί και ανήκει στην τεχνοτροπία της ενότητας των εκκλησιών της Καστοριάς. «Αρχίσαμε την έρευνα στην κορυφή του νησιού και διαπιστώσαμε ότι έχει μια μακρά διάρκεια χρήσης που ξεκινά από τη Μέση Εποχή του Χαλκού, δηλαδή τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., και καταλήγει ως οικιστική μέχρι τον 5ο αιώνα μ.Χ.».
Βρέθηκαν πολλά ευρήματα από τη Ρωμαϊκή περίοδο του νησιού, κυρίως μεγάλα πιθάρια που δείχνουν ότι εκεί υπήρχε χώρος αποθήκευσης και έμεναν άνθρωποι, αλλά και πολλά ευρήματα και κεραμική από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου και την Υστερη Εποχή του Χαλκού. Το νησί έχει δύο φάσεις χρήσης, την οικιστική και τη φάση κατά την οποία μετατρέπεται σε νεκροταφείο και σταδιακά σε χώρο λατρείας. Το εκτεταμένο νεκροταφείο που πατάει πάνω στον οικισμό και διέκοψε τη συνέχειά του δημιουργήθηκε, όπως λέει ο κ. Τσώνος, βίαια. «Οι σκελετοί που βρέθηκαν ήταν σε κακή κατάσταση, κάποιοι χωρίς το κρανίο. Δεν έχουμε τάφους, αλλά σημεία όπου βρέθηκαν οι σκελετοί. Κι αυτό οφείλεται πιθανώς στις μεγάλες εισβολές που έγιναν στα Βαλκάνια. Ούννοι ή Σλάβοι είναι τα φύλα του 5ου αιώνα που αναστατώνουν την Υστερη Ρωμαϊκή περίοδο. Σε εκείνη τη φάση ο οικισμός μετατράπηκε, όπως φαίνεται, σε νεκροταφείο».
Οι άνθρωποι που έζησαν στο Μάλιγκραντ κατά την Πρώιμη Εποχή Σιδήρου και την Υστερη Εποχή του Χαλκού χρησιμοποιούσαν το νησί για μεγάλο διάστημα. «Εχουμε βρει υφαντικά βάρη και αγνύθες που χρησιμοποιούνταν για δίχτυα. Βρήκαμε επίσης και πολλά οστά ζώων, αγγεία με διακόσμηση που ανήκουν στην τοπική κεραμική». Ισότιμη συνεργασία
Με εξαίρεση την πολύχρονη συνεργασία του προγράμματος του ΕΚΒΜΜ, του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού και του Μουσείου Μεσαιωνικής Τέχνης της Κορυτσάς για τη συντήρηση εικόνων από την Αλβανία, οι ελληνοαλβανικές συνεργασίες σπανίζουν. «Το βασικό πρόβλημα είναι ότι οργανώθηκαν γρήγορα και όχι με βάση κάποιο επιστημονικό συγκεκριμένο πλάνο. Εγιναν από αξιόλογους ανθρώπους, αλλά δεν βοηθήθηκαν αρκετά. Επίσης, από την πλευρά των Αλβανών υπήρχε και κάποια καχυποψία στη συνεργασία με Ελληνες. Θεωρούμε ότι μέσα από τις ανασκαφές μπορεί να ξεκινήσει μια νέα πορεία αλληλογνωριμίας και επαφής μεταξύ των δύο χωρών. Ο πολιτισμός είναι βήμα μιας ισότιμης συνεργασίας όπου ο ένας σέβεται τον άλλον – δεν θα παραστήσουμε εκεί τους ηγέτες της επιστήμης. Με τη δύναμη της τεχνολογίας και της νέα γενιάς, το γεγονός ότι παίρνουμε φοιτητές από πανεπιστήμια της Κορυτσάς, των Τιράνων, των Ιωαννίνων και της Θεσσαλονίκης βοηθά να σχηματιστεί πυρήνας φοιτητών που αλληλογνωρίζονται».
Πώς και έμαθε αλβανικά; «Γεννήθηκα στην Αθήνα, μεγάλωσα και ζω εδώ. Ο παππούς μου καταγόταν από ένα χωριό έξω από το Αργυρόκαστρο, ήρθε στην Ελλάδα μετά το 1944. Μεγάλωσα σε ένα σπίτι όπου ακούγαμε συχνά για την Αλβανία». Από νωρίς στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καλλιέργησε τις προπτυχιακές γνώσεις, μαθαίνοντας αλβανικά και συλλέγοντας στοιχεία που θα συμπλήρωναν την αρχαιολογική και ακαδημαϊκή του παιδεία. Φοιτητής ακόμη, ταξίδεψε στα Βαλκάνια (Ευρωπαϊκό πρόγραμμα Interreg II), πραγματοποίησε τις πρώτες του επιστημονικές έρευνες, έβαλε θεμέλια για μια σταδιοδρομία στον χώρο της αλβανολογίας και βαλκανολογίας γενικότερα.
Μαζί με τον Σταύρο Οικονομίδη και τον Αρη Παπαγιάννη οργανώνουν έρευνες επί του πεδίου, σεμινάρια, άνοιξαν επικοινωνία με την πανεπιστημιακή κοινότητα της Κορυτσάς και ήταν ο καθηγητής Αρχαιολογίας Πετρίκα Λέρα που βοήθησε την πρωτοβουλία τους για την αναζήτηση της κοινής βαλκανικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Στο Μάλιγκραντ ξεκίνησαν με χρηματοδότηση 5.000 ευρώ από το γενικό προξενείο της Ελλάδας στην Κορυτσά και τη βοήθεια της Ιεράς Μητρόπολης Κορυτσάς. «Για μεγάλο διάστημα η αποστολή καλύφθηκε από προσωπικές θυσίες και νιώθουμε ένοχοι απέναντι στις οικογένειές μας». Φέτος ζήτησαν χρηματοδότηση από το ΥΠΠΟ και τους ενέκρινε 10.000 ευρώ.
Στόχος από την αρχή ήταν και η ίδρυση Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Φαν Νόλι στην Κορυτσά. Οι βασικές αρχές του οδηγού σπουδών έγιναν αποδεκτές, απομένουν οι νομικές λεπτομέρειες, ενώ ήδη γίνονται μαθήματα Αρχαιολογίας από τον κ. Λέρα, που είναι και επίτιμος πρόεδρος του ΙΔΙΠΟΣ. Πράγματι, η πολιτιστική διπλωματία είναι από τα καλύτερα χαρτιά στις σύγχρονες κοινωνίες.