Documenta αμηχανίας
Ηαλήθεια είναι πως η γλώσσα δεν πέφτει από τον ουρανό, όπως διδάσκει η Παλαιά Διαθήκη στο χωρίο περί της Βαβέλ: «Δεύτε και καταβάντες συγχέωμεν αυτών εκεί την γλώσσαν, ίνα μη ακούσωσιν έκαστος την φωνήν του πλησίον». Είναι κοινωνική κατασκευή, που διαμορφώνεται στον χρόνο, έτσι ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες των ανθρώπων κάθε εποχής. Το ίδιο ισχύει για την αρχιτεκτονική, και για την εικονογράφηση και για όλες τις εκδηλώσεις του ανθρώπινου πνεύματος. Δεν είναι προϊόντα κάποιου εξωγήινου πολιτισμού· είναι πολύ ανθρώπινα και πολύ κοινωνικά.
Είναι δύσκολο, λοιπόν, να κατανοήσει κάποιος τον αριστερό λυρισμό της documenta 14, διακηρύσσει ότι «η γλώσσα δεν είναι ποτέ αθώα. Η αρχιτεκτονική δεν είναι ποτέ αθώα. Οι εικόνες δεν είναι ποτέ αθώες. Εμπλέκονται ανοιχτά σε μια πάλη σώμα με σώμα με την ιστορία». Ναι, εμπλέκονται, αλλά η ενοχή τους σε τι συνίσταται; Κουβαλούν κάποιο προπατορικό κουσούρι, ή απλώς η αμηχανία της Αριστεράς τη σπρώχνει προς τη θεολογική εξήγηση των πραγμάτων;
Η αλήθεια είναι ότι μόνο στον Χριστιανισμό και στον αριστερό λυρισμό τα πάντα είναι τόσο ανεξηγήτως ένοχα. Υπάρχει βεβαίως η μαρξιστική θεωρία που θεωρεί την πολιτιστική παραγωγή εποικοδόμημα, στο οικοδόμημα των παραγωγικών σχέσεων. Συνεπώς, σε ένα καπιταλιστικό σύστημα ο πολιτισμός δεν μπορεί παρά να αντιστοιχεί στις παραγωγικές σχέσεις της εποχής. Το ίδιο και η γλώσσα που φτιάχνεται για τις ανάγκες κάθε εποχής, το ίδιο και η αρχιτεκτονική, το ίδιο και οι εικόνες. Δεν μπορεί να είναι ξεκομμένα από το κοινωνικό σύστημα. Δεν πέφτουν από τους ουρανούς, ούτε εμφυτεύονται από εξωγήινους πολιτισμούς. Λογικό· είτε αυτό αρέσει σε κάποιους, είτε όχι. Αλλά ο Μαρξ και οι παλιότεροι αριστεροί δεν μιλούσαν ποτέ με θεολογικούς όρους. Τους απεχθάνονταν. Η μαρξιστική θεωρία ήθελε να είναι επιστήμη, ήταν μέρος αυτού που το δελτίο τύπου της documenta 14 ονομάτισε «Δυτικός ηγεμονικός λόγος». Η όποια αμφισβήτηση του καπιταλισμού δεν γεννήθηκε με ανορθολογικές μεθόδους, ούτε ειπώθηκε ποτέ ότι θα προέλθει από περιθωριακές ομάδες· όσο κι αν αυτές – μην ξεχνιόμαστε: σε μια φιλελεύθερη αστική δημοκρατία– πρέπει να απολαμβάνουν όλα τα δικαιώματα της πλειονότητας. Το πρόβλημα με τη σύγχρονη Αριστερά είναι ότι αφού έχασε το «επαναστατικό υποκείμενο», βάφτισε «επαναστατικό» οτιδήποτε περιθωριακό υπήρχε.
«Ο,τι κάτσει»
Κάπου εκεί η documenta 14 εμπλέκει τα πάντα: «μια queer αντιαποικιακή ευρωπαϊκή συμφωνία» και ταυτοχρόνως «σκοπεύουμε να αρθρώσουμε σύγχρονες γλώσσες αντίστασης, από την κουρδική επανάσταση της Rojava έως τους queer, τρανσέξουαλ, εκδιδόμενους και τις φωνές των μεταναστών στην Τουρκία, την Ελλάδα, στο Μεξικό ή στη Βραζιλία, τους σύγχρονους αγώνες για την αποκατάσταση των αυτόχθονων πληθυσμών, τις νέες πολιτικές και καλλιτεχνικές πρακτικές που επινοούν νέες μορφές επίδρασης, γνώσης και πολιτικής υποκει- μενικότητας, όπως ecosex, queerindigenism και ριζοσπαστική επιτελεστικότητα».
Αν αποκαλύπτει κάτι η έκθεση –που καλωσόρισε στην Αθήνα– είναι τα αδιέξοδα της Αριστεράς στην Ευρώπη, αυτής που έχασε ολόκληρη θεωρία για τον κόσμο και το έριξε στην παλαβή. Δηλαδή, μας προσκαλούν να συμμετάσχουμε στη Βουλή των Σωμάτων και «αυτό που θα συμβεί εδώ αυτό το δεκαήμερο δεν είναι ούτε συνέδριο ούτε έκθεση». Τι θα είναι; Δεν λένε, αλλά μάλλον ό,τι κάτσει. «Υπάρχει ένας χώρος. Υπάρχουν κάποια σώματα. Υπάρχουν κάποιες φωνές. Τι σημαίνει να είμαστε μαζί, εδώ, τώρα; Τι μπορεί να γίνει; Ποιος και τι γίνεται ορατό; Ποιες φωνές μπορούν να ακουστούν και ποιες παραμένουν σιωπηλές; Πώς μπορεί να αναδιοργανωθεί η δημόσια σφαίρα;.. Είστε ευπρόσδεκτοι να συμμετάσχετε στην καθημερινή διαμόρφωση αυτού του πολιτικού θεάτρου, που αμφισβητεί την τοποθεσία, την ιεραρχία, την ορατότητα, την κλίμακα...». Κάτι, δηλαδή, σαν ΙΚΕΑ της τέχνης και χωρίς καν να υπάρχει χαρτί οδηγιών.
Βεβαίως, στην καλλιτεχνική δημιουργία υπάρχει πάντα το ζητούμενο της καινοτομίας, των νέων μορφών έκφρασης και επίδρασης, αλλά αυτές υπάρχουν για να υπηρετούν το θέμα του καλλιτέχνη και ουχί να γίνονται το κυρίαρχο. Το πρόβλημα με τους αριστερούς καλλιτέχνες είναι ότι πλέον δεν έχουν ζητούμενο –παρά μόνο μια μίζερη γκρίνια για την υπάρχουσα κατάσταση– και γι’ αυτό το έριξαν σε έναν κούφιο ριζοσπαστισμό και queer-indigenism· οτιδήποτε δηλαδή ακούγεται πρωτότυπο ή φαντάζει ριζοσπαστικό. Πρόκληση για την πρόκληση, λοιπόν, μην τυχόν και το δρώμενο περάσει κάτω από τα ραντάρ των media, ειδικά των ηλεκτρονικών τα οποία λατρεύουν τις παραδοξότητες απ’ όπου κι αν προέρχονται.
Φυσικά πάντα υπάρχει ο «νεοφιλελευθερισμός», ένα σκιάχτρο για να εκτονώνεται η ανέμπνευστη τέχνη. «Παραμερίζοντας την καθιερωμένη αντίθεση δικτατορίας και δημοκρατίας, προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τις αποτυχίες της μετάβασης από τη δικτατορία στη νεοφιλελεύθερη δημοκρατία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ισπανία, την Αργεντινή ή τη Χιλή», γράφουν στην μπροσούρα τους και αναρωτιόμαστε πού στην ευχή βρήκαν τον νεοφιλελευθερισμό σε μια χώρα σαν την Ελλάδα η οποία είναι στην 138η θέση στον Παγκόσμιο Δείκτη Οικονομικής Ελευθερίας, ανάμεσα στο Μπανγκλαντές και τη Μοζαμβίκη. Ναι, η τέχνη μπορεί να μην δεσμεύεται κατ’ ανάγκην από την πραγματικότητα, οι διακηρυγμένοι στόχοι της όμως πρέπει. Διότι αλλιώς παύει να έχει κάθε σχέση με το κοινωνικό γίγνεσθαι. Είναι πλίνθοι, κέραμοι, ατάκτως ερριμμένα, ασχέτως αν κάποιοι τα παρουσιάζουν ως ιδιοφυές installation. Και στο κάτω κάτω της γραφής κακός, στραβός κι ανάποδος να είναι ο νεοφιλελευθερισμός, όμως έχει πρόταγμα το ελάχιστο δυνατό κράτος, σε αντίθεση με τη δικτατορία που είναι η ακρότατη κρατική παρέμβαση στις ατομικές υποθέσεις. Εκτός αν οι υπεύθυνοι της documenta ζυμώνονται από τις ανοησίες που γράφονται στο twitter, εκεί όπου διάφοροι θεωρούν ότι ο εθνικοσοσιαλισμός (με το δεύτερο συνθετικό υπογραμμισμένο) είναι το απώτατο στάδιο του νεοφιλελευθερισμού.
Πάγιοι χορηγοί
Ετσι, λοιπόν, σε έναν χώρο όπου «δεν θα βρείτε ούτε ατομικά καθίσματα ούτε μια σταθερή αρχιτεκτονική στη Βουλή των Σωμάτων. Εχουμε αποφύγει την αντιμετώπιση του κοινού ως αισθητικού επισκέπτη ή νεοφιλελεύθερου καταναλωτή. Εχουμε επίσης απορρίψει τη δημοκρατική μυθοπλασία του ημικυκλικού αμφιθεάτρου», οι διοργανωτές της documenta λένε ότι ζητούν να απαντήσουν το ερώτημα «Είναι άραγε δυνατό να συλλάβουμε την ελευθερία πέρα από την καπιταλιστική της αντίληψη;». Η απάντηση που μέχρι στιγμής έδωσε η Ιστορία είναι «όχι», αλλά και η διοργάνωση καθεαυτή το ίδιο λέει. Σε συνθήκες καπιταλισμού προωθούν εν πλήρει ελευθερία την αντικαπιταλιστική τους αντίληψη· όποια τέλος πάντων είναι αυτή. Και όχι μόνο έχουν αυτή την ελευθερία, αλλά όπως γράφει και ο κ. Νικόλας Γιατρομανωλάκης ( AthensVoice 11.9.2016), «βασικοί εταίροι της documenta είναι δημόσιοι φορείς της Γερμανίας και της Ελλάδας, η Aegean έχει ήδη ανακοινωθεί ως χορηγός, ενώ μεγάλοι πάγιοι χορηγοί είναι η Volkswagen και η γερμανική τράπεζα Sparkassen (DSGV)».
Στην καλλιτεχνική δημιουργία υπάρχει πάντα το ζητούμενο της καινοτομίας, των νέων μορφών έκφρασης και επίδρασης, αλλά αυτές υπάρχουν για να υπηρετούν το θέμα του καλλιτέχνη και ουχί να γίνονται το κυρίαρχο.