Τα «ιερά κείμενα» γράμμα-γράμμα
Μια έκθεση για τον λόγιο τυπογράφο Αλδο Μανούτιο στη Βενετία, με πρωτοβουλία του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη»
Αν μπορούσαμε να δούμε μπροστά μας τον Αλδο Μανούτιο (1449-1515), τον σπουδαίο ανθρωπιστή λόγιο που έγινε τυπογράφος από τη μανία του να διαδώσει την αρχαία ελληνική γραμματεία στην Ιταλία της Αναγέννησης, θα αντικρίζαμε μάλλον έναν άνθρωπο με συνοφρυωμένο μέτωπο από την ένταση, μπροστά σε μια κάσα με καλοφτιαγμένα ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία στο εργαστήρι του στη Βενετία. Θα ήταν απολύτως συγκεντρωμένος, γνωρίζοντας τη σπουδαιότητα του εγχειρήματος που είχε μπροστά του. Θα έπρεπε να βάλει σε ανάποδη σειρά αυτά τα ψιλά γραμματάκια, σε μια γλώσσα που γνώριζε καλά αλλά ήταν αφάνταστα πιο περίπλοκη από τη μητρική του, με πνεύματα και σημεία στίξης, έτσι ώστε να περάσει στο χαρτί από τα χειρόγραφα, τα «ιερά κείμενα» του Ομήρου, του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Αριστοφάνη, του Ευριπίδη, του Σοφοκλή.
Ο Μανούτιος ήταν ο πρώτος που δημιούργησε τις πρωτότυπες οικογένειες ελληνικών τυπογραφικών χαρακτήρων μετά το 1490, κάνοντας προσβάσιμα στο ευρύ κοινό τα σπουδαία αρχαία συγγράμματα σε ολόκληρη τη Δύση. Εχοντας υπάρξει δάσκαλος μέχρι τα 40 του χρόνια, αποφάσισε να στραφεί στην τέχνη της τυπογραφικής πρέσας, με την πεποίθηση ότι μόνο με τη βοήθεια των κατάλληλων εγχειριδίων οι διδάσκοντες θα ήταν σε θέση να πλάσουν σωστούς ανθρώπους και να αξιοποιήσουν τις αρετές και τις αξίες τους. Τύπωσε συνολικά 75 τίτλους των αρχαίων και Βυζαντινών συγγραφέων, με τα κομψά επίτιτλα, τα πρωτογράμματα και την ωραία εικονογράφηση. Εγιναν τόσο δημοφιλείς στην εποχή του, που λεγόταν ότι ακόμα και οι πόρνες στη Βενετία είχαν βιβλία του Αριστοτέλη.
Το σήμα του
Είναι αδύνατον να μην αισθανθεί κανείς βαθιά συγκίνηση όταν δει τα πονήματα που φέρουν το τυπογραφικό του σήμα (το δελφίνι τυλιγμένο γύρω από μια άγκυρα). Δίχως το δικό του πάθος, η Δύση θα είχε στερηθεί αυτή την ζωτική σύνδεση με τον αρχαίο κόσμο της Ελλάδας και της Ρώμης, κάτι που αντιλαμβάνεται όποιος επισκεφθεί την έκθεση «Οι ελληνικές εκδόσεις του Αλδου Μανούτιου και οι Ελληνες συνεργάτες του». Το αφιέρωμα εγκαινιάστηκε με μεγάλη λαμπρότητα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας το περασμένο Σάββατο. Στην εκπληκτική σάλα της «Libreria Sansoviniana» με τις μορφές στην οροφή που έχουν ζωγραφίσει ο Τισιανός και ο Βερονέζε, εκτίθενται μέσα σε προθήκες 35 αλδινές εκδόσεις, οι περισσότερες εκ των οποίων ταξίδεψαν στη Βενετία από την Ελλάδα.
Η έκθεση –ένας οφειλόμενος φόρος τιμής από την Ελλάδα στον Μανούτιο– έγινε με αφορμή τη συμπλήρωση των 500 χρόνων από τον θάνατό του με πρωτοβουλία του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη». Στην Ιστορική Βιβλιο- θήκη του Ελληνικού Ιδρύματος στον Πειραιά, υπάρχει πλουσιότατη συλλογή με αρχέτυπα και παλαίτυπα που καλύπτουν το σύνολο σχεδόν της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας από την Αλωση και ύστερα. Ενα μέρος της προήλθε από τη δωρεά που έκανε στο Ιδρυμα ο συλλέκτης βιβλίων Αθανάσιος Οικονομόπουλος με την περίφημη Biblioteca Greca, η οποία περιλαμβάνει 3.200 τίτλους, από τον 15ο έως τα τέλη του 19ου αιώνα. Από αυτήν προέρχονται 33 τίτλοι των αλδινών εκδόσεων που συμπαρουσιάζονται στη Βενετία με άλλους δύο από τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη και έναν από τη Βιβλιοθήκη του Κοινωφελούς Ιδρύματος «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης».
Στην τεράστια συμβολή του Μανούτιου αναφέρθηκαν ο πρόεδρος του Ιδρύματος Πάνος Λασκαρίδης αλλά και ο επικεφαλής της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Μαουρίτσιο Μεσίνα, ο υπουργός Παιδείας Νίκος Φίλης, καθώς και ο ιστορικός του βιβλίου Κωνσταντίνος Στάικος, ο οποίος επιμελήθηκε και το αφιέρωμα. Χάρις στην έκθεση, φωτίζεται καλύτερα ο ρόλος που είχαν οι Ελληνες συνεργάτες του Αλδου. Κυρίως ο Κρητικός Μάρκος Μουσούρος, ο οποίος εργάστηκε στο πλάι του, ήταν εκείνος που ήξερε και είχε συγκεντρώσει όλους τους σωζόμενους κώδικες με έργα της αρχαίας και βυζαντινής γραμματείας σε Ανατολή και Δύση. Η επιτυχία του εκδοτικού εγχειρήματος του ουμανιστή στηρίχθηκε στις γνώσεις και στην αφοσίωση που έδειξαν και άλλοι Ελληνες που κατέφυγαν στη Βενετία μετά την Αλωση, αντιμετωπίζοντάς την ως τη νοητή συνέχεια του Βυζαντίου, τον μόνο τόπο όπου θα μπορούσε να μεταλαμπαδευθεί αυτό το μοναδικό ελληνικό πνεύμα.
Η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη
Η επιλογή της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης για να φιλοξενήσει την έκθεση δεν είναι τυχαία. Αξίζει να θυμηθεί κανείς ότι ο Καρδινάλιος Βησσαρίων άφησε τη μοναδική του συλλογή με 752 κώδικες το 1472 στη Γερουσία της Βενετίας, με ρητή επιθυμία να είναι προσβάσιμη σε όσους ήθελαν να τη μελετήσουν. Το πολύτιμο αυτό απόκτημα πήρε η Libreria Licena που έγινε μετέπειτα η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. Ο Μανούτιος συνεργάστηκε μάλιστα και με τον βιβλιοθηκάριό της, τον Μάρκο Αντόνιο Σαμπέλικο. Σχεδόν 5,5 αιώνες πέρασαν από τότε, οι Ελληνες επιστρέφουν σε αυτήν την «κιβωτό» της ελληνικής γλώσσας.
Ο Μανούτιος προσέφερε πολλά στη διάσωση και στη διάδοση των Ελλήνων και Λατίνων κλασικών, αλλά το μεγαλύτερο κατόρθωμα της ζωής του είναι ότι επινόησε τεχνικές που έκαναν τις εκδόσεις πολύ πιο εύχρηστες σε σχέση με τους τεράστιους και βαρείς τόμους χειρογράφων των μοναστηριών που απευθύνονταν μόνο σε λόγιους και μοναχούς. Είναι αυτός που οραματίστηκε και έφτιαξε το «βιβλίο τσέπης», καθώς και την οικογένεια των πλάγιων τυπογραφικών στοιχείων που ονομάζονται «italics». Ετσι, κάθε φορά που απολαμβάνουμε ένα καλό βιβλίο, πρέπει να θυμόμαστε ότι του χρωστάμε κάτι...
Το μεγαλύτερο κατόρθωμα του Μανούτιου είναι ότι επινόησε τυπογραφικές τεχνικές που έκαναν τις εκδόσεις εύχρηστες και προσιτές στους απλούς ανθρώπους.