Με τιμές Αρχηγού Κράτους
Αγιον Φως και άλλα ιερά
Από την επανακομιδή λειψάνου του Αποστόλου Ανδρέα στην Πάτρα στις 26 Σεπτεμβρίου 1964 έως την υποδοχή του σκηνώματος της Αγίας Ελένης σήμερα, την άφιξη του Αγίου Φωτός κάθε Μεγάλο Σάββατο και το προσκύνημα ιερών κειμηλίων, όπως το 1987 με το Αξιον Εστί από το Αγιον Ορος, το σκηνικό είναι ίδιο: Υποδοχή με τιμές Αρχηγού Κράτους. Αλλους ξενίζει, άλλοι το θεωρούν συμβατό με τη βαθιά πίστη, το ζήτημα προκαλεί και πολιτικές αντιπαραθέσεις. Στελέχη της Εκκλησίας τονίζουν, ωστόσο, στην «Κ» ότι δεν προβλέπεται από το τυπικό αυτή η ορολογία, απλώς η Πολιτεία δείχνει τον σεβασμό της.
Το φιλμάκι των «Επικαίρων», από τις 26 Σεπτεμβρίου 1964, μόλις που ξεπερνάει το ένα λεπτό. Τα πλάνα του όμως αποδίδουν με λεπτομέρεια το κλίμα της εποχής. Αρχικά η κάμερα δείχνει τα μπαλκόνια και τις ταράτσες γύρω από τη σημαιοστολισμένη πλατεία των Τριών Συμμάχων στην Πάτρα, ασφυκτικά γεμάτα από κόσμο. Επειτα εστιάζει στον τότε πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, στους πολιτικούς (σχεδόν σύσσωμο το υπουργικό συμβούλιο) και στρατιωτικούς που τον συνοδεύουν. Καταγράφει την παράδοση της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα από τον καρδινάλιο Αυγουστίνο Μπέα και τη 14μελή συνοδεία του, καθώς και τη στιγμή του προσκυνήματος της πριγκίπισσας Ειρήνης. «Ηταν επί γενεές όνειρο των Πατρέων», λέει ο αφηγητής για την επανακομιδή του λειψάνου. «Θεωρήθηκε άριστος οιωνός για την πόλη και το έθνος ολόκληρο».
Προηγήθηκαν και ακολούθησαν και άλλες παρόμοιες τελετές, αυτή όμως αποτελεί για ιερείς, πολιτικούς και ιστορικούς μία από τις πιο εμβληματικές. Δεκαετίες αργότερα αντίστοιχες εικόνες επαναλαμβάνονται, προκαλώντας σε κάποιες περιπτώσεις αντιδράσεις για τις σχέσεις κράτους - Εκκλησίας. Η πρόσφατη υποδοχή του λειψάνου της Αγίας Ελένης επανέφερε στη δημόσια συζήτηση το θέμα της απόδοσης τιμών αρχηγού κράτους σε θρησκευτικά κειμήλια και η «Κ» επιχειρεί να αναζητήσει τις ρίζες του τελετουργικού.
Η εικόνα
Παρόμοια εθιμοτυπία ακολουθήθηκε και τον Νοέμβριο του 1987 όταν πολεμικό αεροσκάφος μετέφερε στην Αττική την εικόνα του Αξιον Εστί από το Αγιον Ορος. Η ίδια εικόνα είχε φτάσει και πάλι με επισημότητα το 1963 στην Αθήνα και το 1985 στη Θεσσαλονίκη. Τιμές αρχηγού κράτους αποδόθηκαν και τον Μάιο του 1995 κατά την έλευση της Τιμίας Ζώνης της Θεοτόκου στην πρωτεύουσα. Οπως προέβλεπε το πρόγραμμα, το ιερό κειμήλιο μεταφέρθηκε με ελικόπτερο της Πολεμικής Αεροπορίας από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα με ενδιάμεση στάση στην Αγχίαλο. Στο αεροδρόμιο του Ελληνικού σχηματίστηκε πομπή για να συνοδεύσει την Αγία Ζώνη στον ναό του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού στη Ν. Φιλαδέλφεια. Στη διαδρομή θα γινόταν μία ακόμη στάση στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, όπου θα πραγματοποιείτο δέηση. Ολο το πρόγραμμα είχε καταρτιστεί έπειτα από επίσκεψη του τότε υφυπουργού Εθνικής Αμυνας Μανώλη Μπετενιώτη στη μονή Βατοπεδίου.
Πιο πρόσφατα, τον Μάιο του 2015, με τιμές αρχηγού κράτους έγινε δεκτό το λείψανο της Αγίας Βαρβάρας στον Πειραιά. Αυτό το γεγονός, αλλά και η επίσημη μεταφορά του Αγίου Φωτός από το 2002 και έπειτα, αποτέλεσαν αφορμή για ερώτηση 8 βουλευτών του ΣΥΡΙΖΑ προς τα αρμόδια υπουργεία. Στο κείμενό τους χαρακτήριζαν αυτά τα έθιμα «οπισθοδρομικά», αναφέροντας ότι «αφενός απαντώνται μόνο σε θεοκρατικά κράτη και αφετέρου μπορούν να λογιστούν ως περιττές δαπάνες που δεν αρμόζουν στις δύσκολες οικονομικές περιστάσεις στις οποίες βρίσκεται η χώρα».
Στην απάντησή του ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Κοτζιάς ήταν λακωνικός. «Η απόφαση για κατάργηση ή μη “εθίμων” του κράτους δεν εμπίπτει στις αρμοδιότητες του υπουργείου Εξωτερικών», ανέφερε. Πρόσθεσε δε, ότι το 2015 τα έξοδα της μεταφοράς του Αγίου Φωτός στις μητροπόλεις της χώρας δεν επιβάρυναν το Δημόσιο, αλλά καλύφθηκαν από την ιδιωτική αεροπορική εταιρεία που πραγματοποίησε τις πτήσεις.
Αντιστοίχως, ο τότε υπουργός Παιδείας Αριστείδης Μπαλτάς απάντησε ότι «η παρουσία τιμητικών αγημάτων αποτελεί μακρόχρονη παράδοση στη χώρα». Χωρίς να δώσει λεπτομέρειες ανέφερε γενικά ότι πρόθεση του υπουργείου του είναι η «θέσπιση ενός νέου πρωτοκόλλου που θα ρυθμίζει με ενιαίο τρόπο και χωρίς υπερβολές, την απαιτούμενη απόδοση τιμών στα ιερά σύμβολα –ομόδοξα και ετερόδοξα– με τον προσήκοντα σεβασμό στο θρησκευτικό αίσθημα των πολιτών της χώρας».
Ο πατήρ Πατρίκιος Καλεώδης εδώ και δεκαετίες ασχολείται με ζητήματα εκκλησιαστικής τάξεως και εθιμοτυπίας ως σύμβουλος στην αντίστοιχη Διεύθυνση της Ιεράς Συνόδου. Εχει συγγράψει και τον κώδικα εθιμοτυπίας της Εκκλησίας που ακολουθείται σήμερα. Στο αντίστοιχο κεφάλαιο για την υποδοχή και προπομπή ιερών εικόνων, ιερών λειψάνων ή τμήματος του Τιμίου Ξύλου δεν γίνεται καμία αναφορά σε τιμές αρχηγού κράτους. Η «τελετικήν πομπήν» που περιγράφεται εκεί απαρτίζεται από περιπολικό και μοτοσικλέτα της τροχαίας για λόγους ασφαλείας και τάξης, τη φιλαρμονική του εκάστοτε δήμου, τους ψάλτες και ιερείς καθώς και τα τιμώμενα κειμήλια. «Δεν προβλέπεται από την Εκκλησία η ορολογία του “αρχηγού κράτους”. Η πολιτεία θέλοντας να αναδείξει στον ανώτατο βαθμό την τιμή που θέλει να αποδώσει χρησιμοποιεί αυτό τον όρο», λέει στην «Κ» ο κ. Καλεώδης.
Πηγές από τον χώρο της Εκκλησίας και της διπλωματίας, με τις οποίες μίλησε η «Κ», αλλά και ιστορικοί που έχουν ασχοληθεί με ζητήματα εκκλησιαστικής εθιμοτυπίας λένε ότι δεν υπάρχει κάποια διάταξη που να καθορίζει πότε ή πώς αποδίδονται αντίστοιχες τιμές σε θρησκευτικά σύμβολα. Οπως εξηγούν, πρόκειται για μια μορφή εθιμικού δικαίου. Η απόδοση των συγκεκριμένων τιμών κρίνεται ανά περίπτωση και τον βασικό λόγο φαίνεται πως έχει η Διεύθυνση Εθιμοτυπίας του υπουργείου Εξωτερικών. Αίτημα της «Κ» στο ΥΠΕΞ για επικοινωνία με την αρμόδια υπηρεσία δεν έγινε δεκτό.