Η χρήσιμη ιστορία μας
Αυτό που ονομάζουμε «κρίση» δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά μια σπειροειδής αλληλουχία πολλών κρίσεων με άγνωστη ακόμη κατάληξη.
Οπως όλοι μας σε αυτή τη χώρα που, εδώ και πολλά χρόνια, ταλαιπωρείται μέσα σε μια δίνη κρίσης χωρίς ορατή θετική κατάληξη, προσπάθησα κι εγώ να κατανοήσω τις βαθύτερες αιτίες της κρίσης, να εξηγήσω τη δυναμική της σημερινής συγκυρίας και να προβλέψω τα μελλούμενα. Θεώρησα ότι ο καλύτερος –αν όχι και μοναδικός– τρόπος ήταν να κοιτάξω πίσω προς το μακρύ ιστορικό παρελθόν. Κι έτσι έγραψα ένα βιβλίο με τίτλο «Σε τεντωμένο σκοινί: Εθνικές κρίσεις και πολιτικοί ακροβατισμοί από τον Τρικούπη έως τον Τσίπρα» (εκδόσεις Ικαρος), το οποίο στηρίζεται σε τρεις βασικές διαπιστώσεις. Πρώτον, ότι αυτό που ονομάζουμε «κρίση» δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά μια σπειροειδής αλληλουχία πολλών κρίσεων με άγνωστη ακόμη κατάληξη, δεύτερον, ότι η σημερινή σπείρα κρίσης έχει εντυπωσιακές ομοιότητες με τρεις ιστορικές κρίσεις που επίσης είχαν τη μορφή σπείρας ή φαύλου κύκλου, και, τρίτον, ότι οι προηγούμενες κρίσεις μάς προσφέρουν πολύτιμα διδάγματα που δεν πρέπει να τα αφήσουμε να πάνε χαμένα.
Η πρώτη από τις προαναφερθείσες σπείρες κρίσης ξεκίνησε με την πτώχευση του 1893 και τερματίστηκε με την πρώτη πρωθυπουργία του Ελευθέριου Βενιζέλου το 1910. Η δεύτερη εγκαινιάστηκε με το βενιζελικό στρατιωτικό πραξικόπημα του 1935 και κράτησε έως το 1952, όταν ένας άλλος στρατιωτικός, ο Αλέξανδρος Παπάγος, εγκαθίδρυσε ένα –ασφαλώς υπερσυντηρητικό– καθεστώς πολιτικής σταθερότητας, το οποίο αποτέλεσε τη βάση της μεταπολεμικής οικονομικής ανάπτυξης. Η τρίτη σπείρα κρίσης άρχισε να ξετυλίγεται με τον δημαγωγικό «Ανένδοτο» του Γεωργίου Παπανδρέου, ώσπου εντέλει, μετά τη δικτατορία και τη διχοτόμηση της Κύπρου, κατέληξε στην εγκαθίδρυση του σημερινού μας δημοκρατικού πολιτεύματος.
Συμπυκνώνω δέκα συμπεράσματα –και ορισμένα χρήσιμα διδάγματα– που αποκόμισα γράφοντας αυτό το βιβλίο.
1. Με τέσσερις διαδοχικές σπείρες κρίσης σε διάστημα μόλις πέντε 25ετιών, η σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία μοιάζει με το τρενάκι του τρόμου. Ανεβαίνει και μετά πέφτει με τρομακτική ταχύτητα, χωρίς όμως κανείς μας να μπορεί να φανταστεί την τελική κατάληξη. Ολοι μας όμως νιώθουμε μια αίσθηση ιλίγγου.
2. Οι περίοδοι αδιάσπαστης (σχετικής) ομαλότητας είναι βραχείες, με σημαντικότερη εξαίρεση τη Μεταπολίτευση, πράγμα που οφείλεται κυρίως στην ένταξη της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ, νυν Ευρωπαϊκή Ενωση. Αντιθέτως, οι περίοδοι σπειροειδούς κρίσης έχουν εξαιρετικά μεγάλη διάρκεια με μέσο όρο τα 15 έτη. Αυτό, προφανώς, δεν είναι καλό σημάδι.
3. Το στάδιο επώασης κάθε μιας σπείρας κρίσης βρίσκεται στην περίοδο σχετικής ομαλότητας που έχει προηγηθεί. Ετσι, η κρίση του τέλους του 19ου αιώνα οφείλεται κατά κύριο λόγο στον ανεκπλήρωτο εθνικισμό, η κρίση που ξεκίνησε τη δεκαετία του ’30 οφείλεται στον εθνικό διχασμό, εκείνη της δεκαετίας του ’60 έχει τη ρίζα της στο μετεμφυλιακό αντικομμουνιστικό καθεστώς, ενώ η ση- μερινή κρίση δεν θα είχε υπάρξει χωρίς την επικράτηση του λαϊκισμού στο μεταπολιτευτικό πολιτικό σύστημα.
4. Το κοινό χαρακτηριστικό σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις είναι η απονομιμοποίηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατικής διαδικασίας και, συνεπώς, η απίσχνανση του –έστω ατελούς– κοινοβουλευτισμού. Συνοψίζοντας, προτείνω την ακόλουθη γενική ερμηνεία: Το μόνιμο πολιτικό πρόβλημα της χώρας είναι ότι ο κοινοβουλευτισμός ουδέποτε απέκτησε στη χώρα μας καθολική και πλήρως κατοχυρωμένη νομιμοποίηση.
5. Οταν η χώρα εισέρχεται σε σπείρα κρίσης, και καθ’ όλη της τη διάρκεια, παρατηρούνται τρεις αρνητικές εξελίξεις. Πρώτον, η διαδοχή στην εξουσία ακατάλληλων ηγετών, δεύτερον, η ταχεία περαιτέρω αποσάθρωση των κοινοβουλευτικών θεσμών, κυρίως εξαιτίας της πόλωσης, και, τρίτον, η ραγδαία αποδυνάμωση των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων και η αύξηση της μετανάστευσης. Από τις τρεις αυτές εξελίξεις, η πλέον κομβική είναι η «κακή» ηγεσία, καθώς από αυτήν κυρίως εξαρτώνται η πολιτική πόλωση και η αίσθηση κοινωνικής ασφυξίας.
6. Η έξοδος από την κρίση συνδυάζεται πάντα με νέα, ισχυρή και κατάλληλη για τις περιστάσεις ηγεσία. Χρειάστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος για να ανακοπεί η πρώτη σπείρα κρίσης, ο Παπάγος για να ξεκινήσει ένας αγαθός κύκλος σταθερότητας και ανάπτυξης μετά τη δεύτερη σπείρα και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής για να εγκαινιάσει τη Μεταπολίτευση.
7. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι όλοι οι παραπάνω ηγέτες διέθεταν έξι κοινά χαρακτηριστικά. Ολοι τους (α) διέθεταν μακρύ και επιτυχημένο πολιτικό ή στρατιωτικό παρελθόν, (β) φιλόδοξο εθνικό όραμα και συγκεκριμένο πολιτικό πρόγραμμα, για την πραγματοποίηση του οποίου (γ) δημιούργησαν νέα κόμματα τα οποία και στελέχωσαν με νέο πολιτικό προσωπικό, (δ) εγκαθίδρυσαν νέο νομικό και θεσμικό πλαίσιο, που (ε) κέρδισε ευρεία υποστήριξη από τις μεσαίες τάξεις, ενώ (στ) διέθεταν σημαντική ξένη πολιτική και οικονομική στήριξη.
8. Εάν η «καλή» ηγεσία συνδυάζεται με εξόδους από κρίσεις, η «κακή» ηγεσία εμφανίζεται αμέσως μετά από κάθε «σημείο καμπής» της εθνικής μας ιστορίας, εκεί δηλαδή που η χώρα έχει μόλις πετύχει κάτι σημαντικό, με καταστροφικές συνέπειες. Ετσι, μετά τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους, έλαμψε το διχαστικό πολιτικό άστρο του βασιλιά Κωνσταντίνου Β΄, μετά την Απελευθέρωση η πλήρως ακατάλληλη ηγεσία του ΚΚΕ, μετά το λεγόμενο μεταπολεμικό «οικονομικό θαύμα» η δημαγωγία του Γ. Παπανδρέου, μετά τον πρώιμο μεταπολιτευτικό φιλελευθερισμό ο λαϊκισμός του Ανδρ. Παπανδρέου και μετά την είσοδο της χώρας στη Ευρωζώνη μια ολόκληρη αλυσίδα ακατάλληλων ηγεσιών που φτάνει μέχρι το σήμερα.
9. Αν η Ιστορία διδάσκει κάτι, αυτό είναι ότι ο μοναδικός τρόπος να βγούμε κάποτε από την κρίση είναι η ανάδειξη ηγέτη που να συγκεντρώνει (τα περισσότερα από) τα χαρακτηριστικά της «καλής» ηγεσίας. Η έξοδος όμως θα είναι πάλι προσωρινή και υπό αίρεση. Γι’ αυτό δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε το αυτονόητο: ότι, δηλαδή, στην αντιπροσωπευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία, οι ηγέτες αναδεικνύονται (τόσο στην εξουσία όσο και στην αντιπολίτευση) με την ψήφο του λαού, δηλαδή με αποκλειστικά δική μας ευθύνη.
10. Η σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία δεν αναπτύσσεται ούτε γραμμικά ούτε κυκλικά. Και ούτε είναι τελεολογικά προκαθορισμένη, ίσως με έναν τελικό και λυτρωτικό «θρίαμβο». Στην αδυσώπητη ιστορική πραγματικότητα, η κατάσταση στη χώρα εξελίσσεται πάντα σαν ένας ατέρμων βρόχος (το ανάλογο του μύθου του Σισύφου) που, για να διακοπεί οριστικά, θα πρέπει να εδραιωθεί η φιλελεύθερη και συναινετική κοινοβουλευτική δημοκρατία.
Αυτό όμως είναι και το μέγα μόνιμο ζητούμενο στη χώρα ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα.