Χαιρετισμός στην Ευρώπη
Μπουένος Αϊρες 1936. «Το συνέδριο συζητάει σήμερα τον ρόλο του συγγραφέα στην κοινωνία. Ποιος είναι για εσάς αυτός ο ρόλος;» ρωτούν οι δημοσιογράφοι τον Στέφαν Τσβάιχ, που είναι και το τιμώμενο πρόσωπο αυτής της διεθνούς συνάντησης συγγραφέων. «Ο διανοούμενος οφείλει να αφιερώνεται στο έργο του. Είναι το πιο ισχυρό εργαλείο», απαντά ο Τσβάιχ. «Αρχίζω να μισώ την πολιτική, γιατί γίνεται το αντίθετο της δικαιοσύνης, γιατί προδίδει τη λέξη με το σύνθημα. Ο διανοούμενος πρέπει να είναι δίκαιος, να είναι σε θέση να δείχνει κατανόηση σε εχθρούς και αντιπάλους. Ο καλλιτέχνης μπορεί να δημιουργήσει έργα με πολιτικές διαστάσεις, δεν μπορεί να προμηθεύει τις μάζες με πολιτικά συνθήματα. Η προσωπική καλλιτεχνική μου δύναμη πηγάζει από το θετικό. Μπορώ μόνο να γράφω για κάτι. Δεν μπορώ να επιτίθεμαι. Δεν μπορώ να γράφω από μίσος. Και αν αυτή μου η σιωπή είναι δείγμα αδυναμίας, θα πρέπει να ζήσω τότε μ’ αυτό το στίγμα».
Η αυστριακή ταινία «Στέφαν Τσβάιχ: Αποχαιρετισμός στην Ευρώπη» της Μαρία Σράντερ, που συνεχίζει να προβάλλεται στις αίθουσες, εστιάζει στα χρόνια της εξορίας του σπουδαίου γερμανόφωνου συγγραφέα, εξαιτίας της ναζιστικής επέλασης, ανάμεσα στη Νέα Υόρκη, στο Μπουένος Αϊρες και στην Πετρόπολη της Βραζιλίας, όπου και αυτοκτονεί μαζί με τη σύζυγό του (το 1942). Εστιάζει σε αυτήν τη συνεχή αμφιταλάντευση, στον μετεωρισμό ανάμεσα στην παρακμή του κόσμου που αφήνει πίσω του και στο καινούργιο και φιλόξενο που ανοίγεται μπροστά του αλλά δεν μπορεί να γευτεί. Στον διχασμό που γεννάει η εξορία, ο τόπος τον οποίο αγαπάς αλλά στον οποίο δεν ανήκεις. «Δεν μπορώ να γράφω από μίσος», λέει ο Τσβάιχ, επιθυμώντας να κρατήσει την ελευθερία της σκέψης και τη διεργασία της κατανόησης αλώβητες από την πολιτική στράτευση. Ακόμη κι αν οι δηλώσεις του για την εποχή που ζει είναι αμφιλεγόμενες –αρνείται να σχολιάσει την πραγματικότητα μιας Γερμανίας που «οδεύει στη βαρβαρότητα»–, αναλαμβάνει το κόστος της «σιωπής» και το στίγμα της «αδυναμίας».
«Πιστεύετε ότι είναι εφικτή μια ειρήνη στην Ευρώπη;» τον ρωτούν οι δημοσιογράφοι. «Ναι. Πιστεύω σε μια ελεύθερη Ευρώπη», απαντά. «Πιστεύω ότι σύνορα και διαβατήρια μια μέρα θα είναι ιστορία. Αμφιβάλλω, όμως, αν θα το δούμε εμείς οι ίδιοι. Μπορώ να ελπίζω μόνο στα μακρά κινήματα που εκτείνονται σε αιώνες. Για μένα, αλλά δυστυχώς και για εσάς, κύριοι, θα έρθουν πολύ αργά».
Στην αυτοβιογραφία του, «Ο κόσμος του χθες», ο Τσβάιχ έγραφε: «Ο καθένας μας, ακόμα και ο μικρότερος και ο πιο ασήμαντος, έχει κλονιστεί στα βάθη της ύπαρξής του από τις σχεδόν αδιάκοπες ηφαιστειακές εκρήξεις της ευρωπαϊκής γης μας».
Εχοντας ζήσει στην πολυεθνική Βιέννη της μπελ επόκ, αυτός ο απόλυτα Ευρωπαίος, αναγκάζεται να ξεριζωθεί αναζητώντας ένα νέο σπίτι στον κόσμο ή ένα σπίτι στον νέο κόσμο. Δεν βρίσκει πουθενά τη «γωνιά» που επιθυμεί.
Οταν ο Τσβάιχ γράφει για «τις εκρήξεις της ευρωπαϊκής γης μας», είναι αυτό το «μας» που μας συνέχει και μας καθορίζει.
Και παρά το γεγονός ότι στην επιστολή που αφήνει πίσω του απευθύνει ένα «μεγάλο ευχαριστώ στη Βραζιλία, αυτή την πανέμορφη χώρα που έδωσε σ’ εκείνον και στο έργο του μια τόσο φιλόξενη ανάπαυση», εν τούτοις γράφει και για «τον κόσμο της γλώσσας του που εξαφανίστηκε, για την «πνευματική του χώρα, την Ευρώπη, που αυτοκαταστρέφεται».
Ο Ευρωπαίος δεν είναι απλώς μια ταυτότητα. Είναι στάση ζωής. Είναι τρόπος να βλέπεις, να προσεγγίζεις, να αφουγκράζεσαι, να σκέφτεσαι, να αναλύεις και να συνθέτεις τον κόσμο γύρω σου και μέσα σου. Προφανώς ο τρόπος αυτός δεν είναι ενιαίος για όλες τις χώρες που συναποτελούν την Ευρώπη. Ομως, όταν ο Τσβάιχ γράφει για «τις εκρήξεις της ευρωπαϊκής γης μας», είναι αυτό το «μας» που μας συνέχει και μας καθορίζει. Για πόσο ακόμη; Είναι σε διαδικασία απίσχνανσης ή ενδυνάμωσης; Κανείς δεν γνωρίζει τι θα συμβεί. Το μόνο που γνωρίζει, ο καθένας μας, είναι αυτό που επιθυμεί.