Ερωτας, πολυτέλεια, καπιταλισμός
Ενα «μυθιστορηματικό ντοκιμαντέρ για τη γέννηση του νέου εμπορίου»
Ο Εμίλ Ζολά μας συμπαρασύρει στους διαδρόμους και στη φαντασμαγορία των πρώτων πολυκαταστημάτων.
ΕMILE ZOLA Στον Παράδεισο των Κυριών μτφρ. - χρονολόγιο: Ιφιγένεια Μποτουροπούλου πρόλογος: Christophe Chantepy (πρέσβης της Γαλλίας στην Ελλάδα) επίμετρο: Jeanne Gaillard εκδ. Στερέωμα, σελ. 608
ακριβώς τον τίτλο, ο σημαντικός Γερμανός οικονομολόγος Βέρνερ Ζόμπαρτ περιέγραφε το 1912 την ανάπτυξη του καπιταλισμού τον 19ο αιώνα, ως προϋπόθεση και αποτέλεσμα συνάμα της ανάπτυξης του εμπορίου, της βιομηχανικής υφαντουργίας και της δημιουργίας των στοών με τα πολυκαταστήματα (passages) στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις, παράλληλα με την αλλαγή των ερωτικών ηθών, τη συσσώρευση πλούτου και τη χλιδή. Ηδη, όμως, το 1883, ο Εμίλ Ζολά, ακριβώς δέκα χρόνια μετά το «Στομάχι του Παρισιού», που αναδεικνύει τον κόσμο της παρισινής Αγοράς (Les Halles), συνθέτει, μέσα από την ιστορία ενός πολυκαταστήματος, ένα «μυθιστορηματικό ντοκιμαντέρ για τη γέννηση του νέου εμπορίου». Ο,τι θέτει ακριβώς ως ερώτημα στο διεισδυτικό επίμετρό της η Jeanne Gaillard εμπεριέχει ήδη την απάντηση: ο νατουραλισμός συνομιλεί άμεσα με την ενδελεχή τεκμηρίωση και η λογοτεχνία μετατρέπεται, χωρίς να χάνει τίποτα από το σύμπαν της, σε ένα εκτενές σχόλιο για την αρχιτεκτονική πρωτίστως (όπως συμβαίνει και στην «Παναγία των Παρισίων») και κατ’ επέκταση για την αναδυόμενη μητρόπολη, σε μια πολύχρωμη «γιορτή της πόλης» που προαναγγέλλουν τα πρώτα πολυκαταστήματα.
Κρυφοί μηχανισμοί
Ο Ζολά υπερβαίνει κατά πολύ την αστική ηθογραφία και καταφέρνει σε απόλυτο βαθμό να αποδώσει τη φαντασμαγορία της μητρόπολης μέσα από το interieur του πολυκαταστήματος και τη χλιδή των εμπορευμάτων, πρωτίστως των μεταξωτών και των βαριών υφασμάτων, στήνοντας περίτεχνα το σκηνικό μέσα στο οποίο κινούνται οι ήρωες, και κυρίως οι ηρωίδες του. Στο μυθιστόρημα αποκαλύπτονται παράλληλα οι κρυφοί μηχανισμοί που θέτουν σε κίνηση αυτή την κιβωτό του εμπορίου και της κατανάλωσης: τον ανταγωνισμό, το κέρδος, τη σπέκουλα, την πολυτέλεια στις συνθήκες ενός πρώιμου, άγριου καπιταλισμού που συμπαρασύρει στο διάβα του την προηγούμενη παριζιάνικη ρυμοτομία και το λιανικό εμπόριο κατά την περίοδο της Δεύτερης Αυτοκρατορίας.
Στο έργο του Ζολά διαπλέκονται τρεις «κόσμοι»: της μητρόπολης, του εμπορίου και, κυρίως, των γυναικών. Ο αναγνώστης της εποχής, αλλά και ο σημερινός, μεταβάλλεται διαρκώς σε έναν περιπατητή (flâneur) των παρισινών μπουλβάρ και των οδών, σε έναν «πελάτη» των πολυκαταστημάτων, που περιηγείται περίτεχνα από τον συγγραφέα στους ορόφους και τα τμήματα του (επίγειου) «Παραδείσου», αλλά και σε έναν παρατηρητή του κόσμου των γυναικών στη διαπάλη τους με το αντρικό φύλο. Η αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος προσιδιάζει με την αρχιτεκτονική του πολυκαταστήματος, το λογοτεχνικό έργο μετατρέπεται σε κοινωνική ιστορία και το πολυκατάστημα σε μεταφορά της καταναλωτικής κοινωνίας.
Ταυτόχρονα, η αισθητική του εμπορεύματος, που γίνεται αντικείμενο του πόθου των γυναικών, μεταβάλλεται σταδιακά στον φετιχισμό του εμπορεύ- ματος, που θα απασχολήσει και τη μαρξική και μαρξιστική πολιτική οικονομία. Ο Ζολά επιπλέον διεισδύει με ντοκιμαντερίστικη ματιά σε αυτόν τον λαβύρινθο, εμφυσώντας ζωή, μέσω των πρωταγωνιστών και, κυρίως, των πρωταγωνιστριών του «Παραδείσου», στις σύγχρονες κιβωτούς της καταναλωτικής κοινωνίας, με ταξικά και έμφυλα χαρακτηριστικά, χωρίς να ανατρέπονται διόλου οι λογοτεχνικές ισορροπίες και κυρίως οι αρετές αυτού του σημαντικού μυθιστορήματος.
Τα πολυκαταστήματα, ως «Παράδεισοι των Κυριών», είναι, μαζί με τους σιδηροδρομικούς σταθμούς της εποχής οι νέοι καθεδρικοί της νεωτερικότητας και ο Ζολά μας συμπαρασύρει στη φαντασμαγορία τους, αποκαλύπτοντας, όμως, πως πίσω από τις λαμπερές βιτρίνες τους βρίσκονται πάντα η ανθρώπινη μοίρα και ο διαρκής αγώνας για επιβίωση. Εξαιρετική εκδοτική επιλογή και εξίσου εξαίρετο το μεταφραστικό επίτευγμα.