Ιστορία μιας θρυλικής πολυκατοικίας
Τα γεγονότα που σημάδεψαν το «μπλε κτίριο» των οδών Ζαΐμη 1 και Στουρνάρη στα Εξάρχεια τη 12η Δεκεμβρίου 1944
περνούν και κανείς πλέον από τους δημιουργούς, κατασκευαστές ή παλαιούς ενοικιαστές της πολυκατοικίας Ζαΐμη 1 και Στουρνάρη δεν ευρίσκεται εν ζωή. Για τον λόγο αυτόν και με αφορμή την ανάρτηση στην ιστοσελίδα www.inexarchia.gr της εμπεριστατωμένης έρευνας της αρχαιολόγου Σοφίας Σταυριανοπούλου, που αναφέρεται στην εν λόγω πολυκατοικία, σκέφτηκα ότι θα ήταν κρίμα να μην αποτυπωθούν και να μη γίνουν γνωστά τα γεγονότα που σημάδευσαν την πολυκατοικία και τους ενοίκους της, την 12η Δεκεμβρίου 1944, όπως εγώ τα έζησα στην παιδική μου ηλικία.
Στο ευρύ κοινό είναι περισσότερο γνωστή η πολυκατοικία της πλατείας Εξαρχείων, η «μπλε πολυκατοικία». Αλλά ο αρχιτεκτονικός κόσμος θαύμαζε και θαυμάζει το έργο των αρχιτεκτόνων Πολυβίου Μιχαηλίδη, εκ Κύπρου, και του μετέπειτα καθηγητού της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ Θουκιδίδου Βαλεντή. Ο ταλαντούχος Κύπριος αρχιτέκτονας Πολύβιος Μιχαηλίδης απεφοίτησε από την Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ το 1930 και στη συνέχεια μετέβη στο Παρίσι, όπου συνεργάστηκε επί διετία με τον εξέχοντα αρχιτέκτονα Le Corbuisier. Ο Μιχαηλίδης,
Για χρόνια σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής Σχολής (δεκαετία 1955-1965) πήγαιναν στην πολυκατοικία Ζαΐμη 1 και Στουρνάρη με τον καθηγητή τους για να μελετήσουν το κτίριο.
επηρεασμένος από τις πρωτοπόρες ιδέες του φημισμένου καθηγητού και σε συνεργασία με τον Θουκυδίδη Βαλεντή, το 1934 δημιούργησαν τα σχέδια της πολύ μοντέρνας για την εποχή πολυκατοικίας Ζαΐμη 1 και Στουρνάρη. Η άδεια οικοδομής είναι της 11ης Ιουνίου 1934 και την εκτέλεση του έργου της πενταώροφης αυτής πολυκατοικίας είχε αναλάβει το τεχνικό γραφείο Μ. Aβέρωφ - Αδελφοί Μιχαηλίδη, οι οποίοι ήταν και οι ιδιοκτήτες του κτιρίου. Οι αδελφοί Μιχαηλίδη, ο Γιώργος, πολιτικός μηχανικός, ο αρχιτέκτων Πολύβιος και ο Ντίνος, πολιτικός μηχανικός, απόφοιτοι και οι τρεις από το ΕΜΠ με καταγωγή από την Κύπρο, ήταν αδέλφια της μητέρας μου Μαρούλας Μπενά - Μιχαηλίδη. Ο μικρότερος Γιάννος ήταν ακόμη μαθητής γυμνασίου.
Γεννήθηκα σε αυτή την πολυκατοικία το 1939, τότε που τα Εξάρχεια ήταν μία ονειρεμένη περιοχή για να κατοικεί μία αστική οικογένεια. Στις παιδικές μου αναμνήσεις κυριαρχούν τα γεγονότα του Δεκεμβρίου 1944. Δεν είμαι ούτε μηχανικός ούτε αρχιτέκτονας για να παρουσιάσω το αρχιτεκτονικό αυτό πρωτοποριακό δημιούργημα. Αρκεί να αναφέρω μόνον ότι υπήρχε μικρή πισίνα στην ταράτσα του ρετιρέ και γκαράζ στο υπόγειο. Η οικογένεια Μιχαηλίδη κατοικούσε στο μεγάλο διαμέρισμα του 4ου ορόφου που είχε αίθριο και εσωτερική σκάλα και επικοινωνούσε με το ρετιρέ του 5ου ορόφου (όπου ευρίσκοντο τα υπνοδωμάτια). Ολοι οι τότε ένοικοι της πολυκατοικίας ήσαν φίλοι μεταξύ τους και μαζί ενωμένοι αντιμετώπισαν τα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής. Ημουν μικρή για να θυμάμαι όλα τα ονόματα των ενοίκων, αλλά μπορώ να αναφέρω την οικογένεια του αρχιτέκτονα Παύλου Μιχαλέα, του δικηγόρου Βύρωνα Βασιλείου και του ζεύγους Ελευθερίου και Σουζάννας Σαρίδη. Αδέλφια δεν είχα, αλλά με τα άλλα 3 παιδιά της πολυκατοικίας, τον Αντώνη και τη Φρόσω Μιχαλέα και την Αλέκα Βασιλείου, μεγαλώσαμε όλοι μαζί και βιώσαμε τις δύσκολες ώρες που έμελλε να αντιμετωπίσουμε στα Δεκεμβριανά.
Οταν ξεκίνησαν τα Δεκεμβριανά, οι Βρετανοί είχαν επιτάξει το ρετιρέ του 5ου ορόφου της πολυκατοικίας και είχαν εγκαταστήσει στην ταράτσα ένα πολυβόλο που ήλεγχε τη γωνία Στουρνάρη και Ζαΐμη και εμπόδιζε το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ να προχωρήσει προς την Πατησίων. Τότε εκπρόσωποι του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ ειδοποίησαν τον πατέρα μου Σπύρο Μπενά, πολιτικό μηχανικό, που είχε συνεργαστεί με το τεχνικό γραφείο Αβέρωφ - Μιχαηλίδη στην κα- τασκευή της πολυκατοικίας, ότι σκόπευαν να ανατινάξουν την πολυκατοικία για να εξαναγκάσουν τους Βρετανούς να φύγουν και να αποσύρουν από την ταράτσα το πολυβόλο. Του συνέστησαν να εγκαταλείψουν όλοι οι ένοικοι τα διαμερίσματά τους το ταχύτερο δυνατόν γιατί κινδύνευε η ζωή τους.
Ο Σπύρος Μπενάς κατά κάποιον τρόπο τους ευχαρίστησε για την προειδοποίηση, αλλά τους είπε ότι ήταν αδύνατο να διασχίσουν οι ένοικοι τους γύρω δρόμους, καθότι οι σφαίρες και από τις δύο πλευρές έπεφταν βροχή (σημάδια από τις σφαίρες βρίσκονται ακόμα σε σημεία της πρόσοψης). Τότε τους παρακάλεσε να του πουν με ειλικρίνεια πού σκόπευαν να βάλουν τον δυναμίτη και την ακριβή ποσότητα των εκρηκτικών. Πράγματι, του εδόθησαν αυτές οι πληροφορίες και ο Σπύρος Μπενάς, γνωρίζοντας τα σχέδια του κτιρίου και την αντοχή που είχαν οι κολόνες, μαζί με τους αδελφούς Μιχαηλίδη πήραν την απόφαση και την ευθύνη να παραμείνουν και οι 46 ένοικοι της πολυκατοικίας στο μεγάλο διαμέρισμα του τρίτου ορόφου κατά την ώρα της ανατίναξης.
Ο δυναμίτης είχε τοποθετηθεί στο γκαράζ της πολυκατοικίας, το οποίο βέβαια κατά τη διάρκεια του πολέμου του ’40 είχε μετατραπεί σε καταφύγιο στην πλευρά της οδού Ζαΐμη. Ετσι οι 42 ένοικοι μαζί με εμάς τα τέσσερα παιδιά μείναμε εγκλωβισμένοι στον τρίτο όροφο της πολυκατοικίας και συγκεκριμένα στην κουζίνα, σιδερωτήριο και χώρο πριν από την κουζίνα γιατί είχε κριθεί ως το πλέον ασφαλές σημείο της πολυκατοικίας και εκεί παραμείναμε πάνω από 24 ώρες.
Τα ξημερώματα της 12ης Δεκεμβρίου, ανήμερα τη γιορτή του Αγίου Σπυρίδωνος, έγινε η ανατίναξη. Κατεδαφίστηκαν τα τρία μικρά διαμερίσματα 1ου, 2ου, 3ου ορόφου στη δεξιά πλευρά επί της οδού Ζαΐμη αλλά η υπόλοιπη πολυκατοικία έμεινε όρθια.
Για να μπορέσουμε να φύγουμε, ανοίχτηκε τρύπα στον τοίχο του ακάλυπτου χώρου προς την πλευρά της πολυκατοικίας της οδού Μπουμπουλίνας και, αφού όλοι κατεβήκαμε από το εξωτερικό κλιμακοστάσιο στο πίσω μέρος της πολυκατοικίας που κατέληγε στην αυλή, περάσαμε o ένας μετά τον άλλον από την τρύπα του τοίχου και μέσω της πολυκατοικίας της οδού Μπουμπουλίνας, βρεθήκαμε στον δρόμο στην πίσω πλευρά του Πολυτεχνείου. Υπήρχε κάποια εγγύηση ότι μετά την ανατίναξη η έξοδος στον δρόμο των 46 ενοίκων θα ήταν ασφαλής. Από εκεί με τα πόδια πήγαμε πρόσφυγες σε φιλικά σπίτια σε άλλες πιο ήρεμες περιοχές της Αθήνας.
O Πολύβιος Μιχαηλίδης είχε δύο κόρες τις οποίες λάτρευε. Την Ντόλη Χειμώνα - Μιχαηλίδη, που με την οικογένειά της κατοικεί στην Αθήνα, και την Καίτη Σταύρου - Μιχαηλίδη, που παρέμεινε με την οικογένειά της στην Κύπρο. Η Καίτη κληρονόμησε το ταλέντο του πατέρα της και είναι ζωγράφος. Οι εξαδέλφες μου δεν βίωσαν την ανατίναξη γιατί η Καίτη δεν είχε γεννηθεί ακόμη και η νεογέννητη Ντόλη με τους γονείς της δεν έμεναν στην πολυκατοικία.
Ενδεικτικά θα ήθελα να αναφέρω ότι αργότερα γνωστοί αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί είχαν τα τεχνικά τους γραφεία στην πολυκατοικία.
Το 1967 ο πολιτικός μηχανικός Γεώργιος Μπιρδιμήρης και ο αξέχαστος αρχιτέκτονας Γεώργιος Θεοδοσόπουλος, ο οποίος υπήρξε και πρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, ενοικίασαν το ανακαινισμένο διαμέρισμα του 2ου ορόφου που είχε καταστραφεί στην ανατίναξη. Ο Γεώργιος Θεοδοσόπουλος είχε επίσης συνεργάτιδες τις αρχιτεκτόνισσες Ελένη Αγριαντώνη και Κατερίνα Θάνου. Στο διαμέρισμα αυτό διατηρεί ακόμη το γραφείο της η αρχιτέκτων Κατερίνα Θάνου.
Στο διαμέρισμα του 3ου ορόφου, από την πλευρά της οδού Ζαΐμη, θύμα και αυτό της ανατίναξης, έχει το γραφείο της η αρχιτέκτων Ελεονώρα Πασπαλιάρη, που έχει επωμιστεί και το δύσκολο έργο του διαχειριστή της πολυκατοικίας.
Φίλοι αρχιτέκτονες μου έχουν διηγηθεί ότι σαν σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ (δεκαετία 1955-1965) πήγαιναν στην πολυκατοικία Ζαΐμη 1 και Στουρνάρη με τον καθηγητή τους για να μελετήσουν το κτίριο. Και άλλοι πάλι, ακόμη και σήμερα, μου ζητούν σχέδια της πολυκατοικίας για τη διατριβή τους.