Το μήνυμα που στέλνει η Σμύρνη
Η Καταστροφή έγινε με τα πολιτισμένα κράτη να είναι παρόντα με όλη την ισχύ τους χωρίς να επεμβαίνουν
Περπατώντας προς το σπίτι της Μιμής Ντενίση σκεφτόμουν τον παππού μου, Κωνσταντίνο. Δεν ήταν Μικρασιάτης, αλλά όταν ήταν 22 ετών ήταν φαντάρος στον στρατό που πολέμησε στο Αφιόν Καραχισάρ, στα βάθη της Ανατολίας. Μιλούσε συχνά για την Εκστρατεία, για τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄, για την Καταστροφή του '22. Είχε μελαγχολικό βλέμμα και «έφυγε» όταν ήμουν έξι ετών, το 1978. Τι έλεγε αυτό το βλέμμα το κατάλαβα πολλά χρόνια μετά, την ώρα που παρακολουθούσα το έργο-σταθμό του ελληνικού θεάτρου, «Σμύρνη μου, αγαπημένη». Ιδίως όταν είδα ηθοποιούς ντυμένους με τη στρατιωτική στολή που ήταν σαν να βγήκαν από τις φωτογραφίες του από το μέτωπο. Τότε συνειδητοποίησα ότι ένα ιστορικό γεγονός που μοιάζει «αρχαίο» για εμάς, όχι μόνο δεσπόζει στη συλλογική ζωή, αλλά φτάνει στο σήμερα γιατί διαμόρφωσε τα βιώματα και τα βλέμματα που συνθέτουν τη ζωντανή μνήμη.
1.200 θεατές τη μέρα
Ενα έργο που συγκεντρώνει 1.200 θεατές κάθε μέρα επί χρόνια είναι ένα φαινόμενο που ζητάει εξήγηση. Η δική μου εξήγηση είναι ότι πρόκειται για την πρώτη θεατρική υπερπαραγωγή αφιερωμένη στο ιστορικό γεγονός που άλλαξε τη σκέψη και τη ματιά των νέων του Μεσοπολέμου. Αυτοί οι νέοι έγιναν οι παππούδες και οι γιαγιάδες του '60 και του '70. Είναι αυτοί που μας μεγάλωσαν.
Η Μιμή Ντενίση, που όλα τα κάνει να φαίνονται ότι γίνονται εύκολα ενώ μόνο εύκολα δεν είναι, πριν από 8 χρόνια έγραψε στο χαρτί και έχτισε πάνω στη σκηνή μια «αναλαμπή» της Σμύρνης, λαμπερή και σπαρακτική. Τώρα η θεατρική «Σμύρνη» έγινε ταινία κινηματογραφική –στους κινηματογράφους στις 22 Δεκεμβρίου– σε σενάριο που συνυπογράφει η ίδια μαζί με τον Μάρτιν Σέρμαν. Σκηνοθετεί ο Γρηγόρης Καραντινάκης και τα κοστούμια είναι της Φωτεινής Δήμου.
Συνάντησα την κυρία Ντενίση στο σπίτι της στο Πεδίον του Αρεως για το «Γεύμα με την Κ». Η διάσημη πρωταγωνίστρια είναι και άριστη μαγείρισσα. «Οι φίλοι μου δεν πιστεύουν Πρώτη εμφάνιση στο θέατρο και γάμος με τον Γιάννη Φέρτη.
ότι μπαίνετε στην κουζίνα», την πειράζω.
«Και τι νομίζουν ότι κάνω στο σπίτι;».
«Νομίζουν ότι είστε όλη μέρα στο σαλόνι και γοητεύετε τους καλεσμένους σας». Γελάει.
Ανυπομονεί να επιστρέψει στη σκηνή, μετά σχεδόν δύο χρόνια που τα θέατρα ήταν κλειστά. Αλλά σήμερα έχει μαγειρέψει κοτόπουλο με ρύζι με μια συνταγή της μητέρας της. Η μητέρα της, που «έφυγε» πέρυσι, ήταν μια θαυμάσια κυρία. «Φέτος είναι η πρώτη πρεμιέρα που δεν την έχω κοντά μου», λέει.
Κοντά στη Μιμή Ντενίση στη Χίο και στη Μυτιλήνη βρέθηκε πολύς κόσμος που πήγε εθελοντικά για να συμμετάσχει στα γυρίσματα. Και στο Φάληρο χτίστηκε η προκυμαία της Σμύρνης. «Εκανα την ταινία γιατί ήθελα να μείνει για πάντα η αναπαράσταση της Σμύρνης», λέει. Η Σμύρνη του 1922 έχει χαθεί γιατί στη σημερινή Σμύρνη η προκυμαία έχει χτιστεί και έχει επεκταθεί προς τη θάλασσα. «Οσοι παίξαμε στην ταινία ήταν σαν να ζήσαμε στη Σμύρνη του 1922. Περπατήσαμε στην προβλήτα. Πήγαμε στο “Κρέμερ” και στην όπερα».
Αναπόσπαστο κομμάτι της αναπαράστασης είναι οι πολιτικές συγκρούσεις ανάμεσα σε βενιζελικούς και βασιλικούς και οι σχέσεις ανάμεσα στα διαφορετικά κοινωνικά στρώματα της πολυεθνικής Σμύρνης. Η «Σμύρνη» δεν είναι ούτε γραφική ούτε εθνικιστική, καθώς παρουσιάζει όχι μόνο την αλήθεια των Ελλήνων, αλλά και εκείνη των Τούρκων που ώς την Καταστροφή συμβίωναν με τους Ελληνες, τους Αρμένηδες και τις άλλες εθνότητες στο «Παρίσι του Αιγαίου».
Η υποψιασμένη Φιλιώ
Ο θεατής παρακολουθεί ανθρώπους που υπνοβατούν προς την καταστροφή χωρίς να το υποψιάζονται ή ακόμη και αν το υποψιάζονται, χωρίς να το πιστεύουν. Ομως, ο χαρακτήρας που υποδύεται η Μιμή Ντενίση, η Φιλιώ Μπαλτατζή, δεν ανήκει στους ανυποψίαστους. «Η Φιλιώ προειδοποιεί τον άντρα της. Αναρωτιέται πόσο θα αντέξει ο στρατός. Είναι μια γυναίκα περισσότερο σκεπτόμενη από όσο δείχνει. Στην καθημερινή ζωή είναι μια Σμυρνιά που ακολουθεί τις συμβάσεις, αλλά στο ημερολόγιό της γράφει όλα όσα υποψιάζεται».
Γιατί υποτιμάμε τις πιθανότητες μιας κρίσης; Γιατί οι μορφωμένοι κάτοικοι της Σμύρνης, Ελληνες και Αρμένηδες, Εβραίοι και Λεβαντίνοι, δεν διέκριναν εγκαίρως την καταστροφή που ερχόταν καταπάνω τους;
«Η Σμύρνη ήταν ένα κοσμοπολίτικο λιμάνι που τελούσε υπό την προστασία των συμμάχων», απαντά η κυρία Ντενίση. «Στο λιμάνι της Σμύρνης βρίσκονταν 26 πολεμικά πλοία των συμμάχων. Αυτά τα πλοία έβλεπαν οι Ελληνες και πίστευαν ότι έχουν εγγύηση ασφάλειας, ότι σε μια ακραία περίπτωση θα επενέβαιναν οι σύμμαχοι. Ομως η Καταστροφή της Σμύρνης είναι η πρώτη καταστροφή που έγινε με τα πολιτισμένα κράτη να είναι παρόντα με όλη την ισχύ τους και να παραμένουν μάρτυρες χωρίς να επεμβαίνουν».
Συμφωνούμε και οι δύο ότι το μήνυμα που στέλνει η Σμύρνη στο μέλλον, σαν νοητός φάρος, είναι ότι οι μεγάλες δυνάμεις δεν προσφέρουν απόλυτες εγγυήσεις. Αποδείχθηκε άλλωστε και στην Κύπρο το 1974. «Εχουμε συμμάχους κατά τα συμφέροντά τους», τονίζει χαρακτηριστικά η κυρία Ντενίση.
με τη Μιμή Ντενίση ένα μεσημέρι στο σπίτι της και η συζήτηση, στην οποία συμμετείχε και ο Σωτήρης Πολύζος, πρώην σύζυγος και στενός φίλος της, κράτησε έως το απόγευμα και ήταν εξίσου απολαυστική όσο και το φαγητό στο τραπέζι. Η κυρία Ντενίση, άριστη οικοδέσποινα, μαγείρεψε φιλέτο κοτόπουλο με ρύζι στο φούρνο. Το «μυστικό» ήταν ότι το ρύζι μαγειρεύτηκε μαζί με το κοτόπουλο. Αυτή τη συνταγή συνήθιζε να μαγειρεύει η αείμνηστη μητέρα της, που είχε χιούμορ, εξυπνάδα και γοητεία, όσο και οι κόρες της, η Μιμή και η αγαπημένη αδελφή της, η καθηγήτρια Ιστορίας στην ΑΣΚΤ, Σοφία Ντενίση.
Οι ορχήστρες στα πλοία των συμμάχων έπαιζαν χαρούμενα τραγούδια, για να μην ακούγονται οι κραυγές από την προκυμαία.