Η αφήγηση είναι μαζί αφύπνιση και θρήνος
Η Γιούντιτ Σαλάνσκυ μιλάει στην «Κ»
ένα νησί-φάντασμα του Ατλαντικού Ωκεανού με έναν μονόκερο, την Γκρέτα Γκάρμπο, την πρώτη ταινία του Μουρνάου, τη Σαπφώ, την Ανατολική Γερμανία και τη Σελήνη; «Είναι όλα απώλειες που βρήκαν εμένα», λέει στην «Κ» η Γερμανίδα συγγραφέας Γιούντιτ Σαλάνσκυ για το «υβριδικό» βιβλίο της «Κατάλογος απολεσθέντων» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αντίποδες. Γεννημένη το 1980 στην πρώην Ανατολική Γερμανία, η Σαλάνσκυ θεωρείται από τις ανερχόμενες και δυναμικές φωνές της γερμανικής λογοτεχνίας με βιβλία, η ίδια τα ονομάζει «ποιητικά πρότζεκτ», που έχουν μεταφραστεί σε 20 γλώσσες και έχουν γίνει διεθνή μπεστ σέλερ. Εκτός από συγγραφέας, η Σαλάνσκυ σχεδιάζει βιβλία και φυσικά επιμελείται η ίδια τα εξώφυλλα των βιβλίων της που παραμένουν ίδια σε κάθε γλώσσα που μεταφράζονται.
Στον «Κατάλογο απολεσθέντων» γράφει για αντικείμενα ή ανθρώπους που έχουν λησμονηθεί και βρίσκονται στο περιθώριο της Ιστορίας και της μνήμης και μιλάει για τις υπόγειες συνδέσεις τους με το παρόν. «Ο πολιτισμός δημιουργήθηκε ακριβώς για αυτόν τον σκοπό. Για να επεξεργαστούμε τις εμπειρίες της απώλειας, της εμπειρίες του ανείπωτου», λέει στη συνέντευξη που μας έδωσε λίγες μέρες πριν επισκεφθεί τη 18η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης.
– Πώς ξεκίνησε ο «Κατάλογος απολεσθέντων»;
– Οταν κάτι χάνεται μεταμορφώνεται από κάτι απτό σε κάτι σχεδόν μυθικό. Αυτό συμβαίνει και με τα καθημερινά αντικείμενα, όπως ένα ζευγάρι κλειδιά, που όταν εξαφανίζονται ξαφνικά μας φαίνεται σαν ένας άλυτος γρίφος. Εκεί είναι που παρεμβαίνει η αφήγηση, προσπαθώντας να πλαισιώσει αυτό το κενό και να το κάνει απτό, όπως όταν ξυπνάς ύστερα από μια κηδεία. Επειδή η αφήγηση βοηθάει. Είναι αφύπνιση και θρήνος μαζί. Διότι στην αφήγηση μετράμε αυτό που χάσαμε και τι σημαίνει για εμάς. Γράφοντας με ενδιαφέρει η αστραφτερή, θολή ηχώ που αφήνει πίσω της μια απώλεια. Τι απομένει όταν ένα φυσικό ή καλλιτεχνικό αντικείμενο δεν βρίσκεται πια εδώ; Πώς θα έμοιαζε ο κόσμος αν ήταν ακόμα εκεί; Είναι θέμα τύχης, των δυνάμεων της φύσης αλλά και της ανθρώπινης παρέμβασης που γνωρίζουμε μόνο τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη και όχι τις υπόλοιπες 72 που έγραψε επίσης. Ισως εκεί να βρίσκαμε απαντήσεις στα σημερινά μας ερωτήματα ή στα βιβλία των Μάγια που έκαψαν οι Ισπανοί. Μπορεί να είναι και καθησυχαστικό όταν συνειδητοποιούμε ότι η παγκόσμια Ιστορία θα μπορούσε να πάρει έναν άπειρο αριθμό διαφορετικών κατευθύνσεων. Στην προσωπική μου, εναλλακτική βιογραφία, οι γονείς μου δεν θα είχαν πάρει διαζύγιο όταν ήμουν 2 ετών. Η απουσία του βιολογικού μου πατέρα τον έκανε χαρακτήρα σε ένα μυθιστόρημα της φαντασίας μου. Γενικά, γνωρίζω τον φόβο της απώλειας από μικρή και ξέρω ότι η απουσία και η σιωπή μπορούν να σε διαμορφώσουν τόσο όσο και το παρόν.
– Με τι κριτήρια επιλέξατε τα απολεσθέντα του Καταλόγου; Υπάρχει κάποια κοινή γραμμή που συνδέει το χαμένο νησί Τουανάκι με την Γκρέτα Γκάρμπο, τη Σαπφώ και τις άλλες 12 ιστορίες του βιβλίου;
– Είναι όλα απώλειες που βρήκαν εμένα! Οχι, σοβαρά. Είναι όλα πράγματα που μου λείπουν και μου δίνουν την ευκαιρία να μιλήσω για διαφορετικές απώλειες. Κατεστραμμένοι ζωγράφοι στη Ρώμη, ένας άνδρας που δημιουργεί ένα αρχείο με οτιδήποτε έχει χαθεί στο φεγγάρι, μια χαμένη παγκόσμια θρησκεία, ένας έρωτας που τελειώνει όταν ο άνδρας βρίσκεται με μια άλλη γυναίκα στο Παλάτι της Δημοκρατίας (σ.σ. το πρώην Κοινοβούλιο της Ανατολικής Γερμανίας). Μια τίγρη της Κασπίας που παλεύει με ένα λιοντάρι της Νότιας Αφρικής σε μια ρωμαϊκή αρένα. Για την Γκρέτα Γκάρμπο που δεν είναι πια νέα και έχει χρόνια να γυρίσει ταινία και νιώθει από πρώτο χέρι τι σημαίνει να είσαι παγωμένος στην εικόνα ενός ειδώλου για μια ζωή, που δεν της επιτρέπεται να γεράσει. Για έναν πίνακα του Κασπάρ Νταβίντ Φρίντριχ, που κάηκε, που γίνεται αφορμή για να μιλήσω για τη γενέτειρα του Φρίντριχ και τη δικιά μου, το Γκρέιφσβαλντ. Συχνά πρόκειται για μια διπλή απώλεια. Αυτό συμβαίνει στην ιστορία με την ποίηση της Σαπφούς που δεν σώθηκε, που μιλάει επίσης για τις φαντασιώσεις με τις οποίες γέμισαν τα κενά – όπως το κενό της γυναικείας σεξουαλικότητας που για πολύ καιρό θεωρούνταν κάτι ανύπαρκτο. Το βιβλίο πρέπει να το δούμε σαν μια συλλογή από παραδοξότητες. Τα πράγματα που περιέχει μπορεί να είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, αλλά όταν μπαίνουν στη σειρά το ένα αναφέρεται στο άλλο και μοιράζονται μυστικές διασυνδέσεις.
– Στην ιστορία για την ποίηση της Σαπφούς μιλάτε επίσης για το θέμα του προσφυγικού και της συμπερίληψης. Το παρελθόν γίνεται μια αφορμή για να θίξετε το παρόν;
– Μα φυσικά. Για να κατανοήσουμε το παρόν ή για να οραματιστούμε το μέλλον πρέπει να ξέρουμε το παρελθόν μας. Το παρελθόν είναι κάτι που συνεχώς αμφισβητείται, διερευνάται και έτσι επανερμηνεύεται, επανεπινοείται. Πάντα ξαναμιλάμε για τη ζωή μας, με φόντο τις τρέχουσες εμπειρίες μας. Δεν είναι τυχαίο που τώρα ανακαλύπτουμε ολοένα και περισσότερα άγνωστα έργα από γυναίκες, από ανθρώπους διαφορετικού χρώματος και άλλες περιθωριοποιημένες
ομάδες και καταλαβαίνουμε ότι η ιστορία μπορεί να ειπωθεί και από τα υποτιθέμενα περιθώρια, από όσα παραλείπονται, αποκρύπτονται ή καταπιέζονται.
– Στο βιβλίο μάς δίνετε και μια γεύση από τα παιδικά σας χρόνια. Τι σήμαινε για εσάς η πτώση του Τείχους του Βερολίνου;
– Μοιράζομαι την ίδια εμπειρία με όλους τους Ανατολικογερμανούς, ότι όλα άλλαξαν σχεδόν μέσα σε μια νύχτα: τα σύνορα, τα χρήματα, τα σλόγκαν, τα ονόματα των δρόμων, κάθε σημείο αναφοράς. Και ότι η βιογραφία του καθενός χωρίζεται στο πριν και στο μετά. Αυτό είναι κάτι που σε διαμορφώνει, μια εμπειρία απώλειας και κέρδους. Και αυτή η εμπειρία, που επηρεάζει όχι μόνο τις αλλαγές του παρόντος αλλά και τις ερμηνείες του παρελθόντος, παίζει μεγάλο ρόλο στα βιβλία μου.
– Ξαφνιάστηκα ευχάριστα με τις αναφορές σας στην εξερεύνηση του Διαστήματος, από τις σεληνογραφίες στο Βόγιατζερ και τους εξωπλανήτες. Εχετε κάποιο ειδικό ενδιαφέρον σε αυτό το θέμα;
– Με ενδιαφέρει πολύ που στο τρέχον αφήγημα για την εξερεύνηση του Διαστήματος, ξανασυναντάμε ένα γνώριμο, ανήσυχο πνεύμα ανακάλυψης που περιμένει να θέσει υπό την κατοχή του και να εκμεταλλευτεί μια υποτιθέμενη γκρίζα περιοχή, μια no-man'sland. Λες και ένα δυνατό μέρος της ανθρωπότητας έχει πιαστεί σε μια λούπα. Ωστόσο το Διάστημα, ως ένα διάστημα δυνατοτήτων που έχει πρωταγωνιστήσει πολλές φορές στη λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας, στην πραγματικότητα προσφέρει την ουτοπική υπόσχεση να μην επαναλάβουμε τα γήινα λάθη και να δημιουργήσουμε άλλες μορφές ευθύνης και μέριμνας.
– Υπάρχει και ένας αστεροειδής με το όνομά σας;
– Ναι, ανάμεσα στον Αρη και στον Δία υπάρχει ο αστεροειδής 95247 Σαλάνσκυ, με διάμετρο περίπου 7 χιλιομέτρων, τον οποίο ανακάλυψε ένας ερασιτέχνης αστρονόμος το 2002 και εννέα χρόνια αργότερα του έδωσε το όνομά μου επειδή του άρεσε το βιβλίο μου «Atlas of Remote Islands». Υπάρχει μια βάση δεδομένων
στην οποία μπαίνω όταν δεν μπορώ να κοιμηθώ και βλέπω πού τον έχει πάει η τροχιά του και κάπως με καθησυχάζει το γεγονός ότι αυτός ο αστεροειδής ούτε που νοιάζεται για το τι όνομα του έδωσε ένας εφήμερος οργανισμός φτιαγμένος από πρωτεΐνες.
– Πόση μυθοπλασία χωράει στις ιστορίες σας; Υπάρχει η αίσθηση μιας ποιητικής πρόζας ενώ γράφετε για τις λεπτομέρειες της Ιστορίας.
– Είναι η γλώσσα που αποφασίζει πότε κάτι είναι τέχνη, ιστοριογραφία ή δημοσιογραφία, όχι το αληθινό περιεχόμενο των γεγονότων που δεν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί ούτως ή άλλως. Πέρα από τα ιστορικά γεγονότα υπάρχει μια φιλαλήθεια στην οποία αισθάνομαι μεγαλύτερη υποχρέωση παρά στην κάθε ερευνητική υποσημείωση, αν και η έρευνα είναι πάντα στην αρχή κάθε κειμένου μου. Διαβάζω τα πάντα μόνο για να τα ξεχάσω, με έναν τρόπο, ξανά και να τα επαναφέρω σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Πάντως, τα βιβλία μου είναι ποιητικά πρότζεκτ.
– Στην εισαγωγή του βιβλίου μιλάτε για τους αυταρχικούς ηγέτες που θέλουν να σβήσουν το παρελθόν, τα τραύματα των γενοκτονιών και εγκλήματα όπως το Ολοκαύτωμα. Πώς μπορεί η μνήμη ενός τραύματος να διατηρηθεί ώστε οι μελλοντικές γενιές να μην κάνουν ξανά τα ίδια λάθη; – Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα. Στη Γερμανία υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση για το πώς θα θυμούνται οι άνθρωποι το Ολοκαύτωμα όταν όσοι το έζησαν δεν θα βρίσκονται πια στη ζωή. Υπάρχουν, για παράδειγμα, μερικές τρελές ιδέες όπως να δημιουργηθούν άβαταρ στη θέση εκείνων των ανθρώπων. Η εμπειρία δείχνει ότι τα νέα μέσα είναι ανοιχτά στο απόκοσμο, το φασματικό (ghostly). Ως κοινωνίες πρέπει πάντα να ενσωματώνουμε τους νεκρούς μας, ακόμη και εκείνων για τους οποίους δεν είμαστε υπεύθυνοι για τον θάνατό τους, όπως τους ανθρώπους που φυγαδεύονται στην Ευρώπη μέσα από τη Μεσόγειο Θάλασσα. Είναι και αυτοί νεκροί μας. Και οι μελλοντικές γενιές θα το δουν αυτό καθαρά και θα μας θεωρήσουν υπεύθυνους. Αταφοι και άκλαυτοι νεκροί στοιχειώνουν όλους τους ζωντανούς
σε όλους τους πολιτισμούς. Η αλήθεια –πιστεύω στην ψυχανάλυση– είναι πάντα παρούσα, ακόμη και αν καταστέλλεται ή αποκρύπτεται. Το να κρατήσουμε τη μνήμη ζωντανή σημαίνει να αφήσουμε τον πόνο, την ενοχή και αυτό που δεν μπορούμε να φανταστούμε να είναι παρόντα. Με λίγα λόγια, να μην ξεχάσουμε τους νεκρούς. Μέσα από τον θρήνο, την επίκληση, την έρευνα, την αφήγηση. Ο πολιτισμός δημιουργήθηκε ακριβώς για αυτόν τον σκοπό. Για να επεξεργαστούμε τις εμπειρίες της απώλειας, της εμπειρίες του ανείπωτου.
Ενα αρχείο δεν είναι αρχείο εάν αποθηκεύει τα πάντα. Αυτό θα ήταν μια χωματερή του παρελθόντος, αποτρέποντας την ύπαρξη άλλης ζωής. Η απόλυτη φρίκη.
– Από τους καταλόγους και τις εγκυκλοπαίδειες, πήγαμε στη Wikipedia και στους τόνους αποθηκευμένων δεδομένων και στα σόσιαλ μίντια. Είναι αυτό μια απόπειρα να μην ξεχάσουμε ή να μη χάσουμε τίποτα;
– Το Διαδίκτυο ξεχνάει επίσης! Ο αλγόριθμος της ηλεκτρονικής αναζήτησης αλλάζει συνεχώς και ιστοσελίδες μπορεί να εξαφανιστούν σε μια νύχτα χωρίς κανένα ίχνος. Η εμπειρία με τις αλλαγές στα πιο παραδοσιακά μέσα δείχνει ότι τα στοιχεία από τα πρώτα χρόνια μιας νέας τεχνολογικής ανακάλυψης έχουν σχεδόν χαθεί. Περίπου το 80% των βουβών ταινιών δεν έχει διατηρηθεί. Προσωπικά, δεν μπορώ πια να ανοίξω τα ψηφιακά αρχεία από τα χρόνια των σπουδών μου στον υπολογιστή μου! Ακόμα και οι φωτογραφίες που τράβηξα με την πρώτη μου ψηφιακή μηχανή χάθηκαν όταν χάλασε ο σκληρός μου δίσκος. Αλλά τα άλμπουμ με τις φωτογραφίες της παιδικής μου ηλικίας υπάρχουν ακόμα. Αλλά ακόμη και αν, όπως μας υπόσχονται τα ψηφιακά εργαλεία μας σήμερα, καταφέρουμε να αποθηκεύσουμε όλες τις προσωπικές μας εμπειρίες, τότε αυτό θα θυμίζει τον παράδοξο χάρτη που αποτυπώνει την αυτοκρατορία σε κλίμακα 1:1 σε μια ιστορία του Μπόρχες (σ.σ. «Περί της ακριβείας εν τη επιστήμη»). Ενα αρχείο δεν είναι αρχείο εάν αποθηκεύει τα πάντα. Αυτό θα ήταν μια χωματερή του παρελθόντος, αποτρέποντας την ύπαρξη άλλης ζωής. Η απόλυτη φρίκη. Δεν μπορούμε, ως άτομα ή κοινωνίες, να κρατήσουμε τα πάντα. Πρέπει να διαλέξουμε τι είναι σημαντικό για εμάς. Συχνά είναι τα σουβενίρ, με όλη τη σημασία της λέξης, αφορμές για να ξυπνήσουν αναμνήσεις. Σαν τα πράγματα που έχετε σε μια αποθήκη. Είναι εκεί αλλά δεν σε εμποδίζουν από το να ζεις την καθημερινή σου ζωή. Εγώ έχω κουτιά που γράφουν απέξω «Νεανικές αναμνήσεις Ι» και «Νεανικές αναμνήσεις ΙΙ». Φυσικά, δεν τα ανοίγω ποτέ!